Hayatın en yüce amacının insan ruhu için duyulan kaygıyla insanın sevme ve düşünme yetilerinin ortaya çıkarılması olduğu düşüncesi, tüm büyük Doğu ve Batı dinlerinin kurucularının öğretilerince paylaşılır. Bu amaca karşı bir tehdit oluşturmaktan uzak olan psikanaliz, tam tersine bu amacın gerçekleştirilmesine çok büyük katkıda bulunur. Dinin bu yönü herhangi başka bir bilim tarafından da tehdit edilemez. Doğabilimlerince yapılan herhangi bir keşfin dinsel duyguya karşı bir tehdit oluşturabileceği hayal bile edilemez. Tam tersine yaşadığımız evrenin doğası üzerine artan bir farkındalık, yalnızca insanın kendine daha çok güvenmesine ve daha alçakgönüllü olmasına yardımcı olabilir. Sosyal bilimlere gelince, bunların insan doğası ve insan varoluşunu belirleyen yasalarla ilgili artan kavrayışı, dinsel tutumu tehdit etmekten çok onun gelişimine katkıda bulunur.
Dinsel tutuma karşı tehdit bilimden değil, günlük hayattaki alışkanlıklardan gelir. Burada insan, hayatın yüce amacını kendi içinde aramaktan vazgeçer ve kendini kendi elleriyle kurduğu ekonomik makineye hizmet eden bir maşaya dönüştürür. İnsan, kendi mutluluğundan ve ruhunun olgunlaşmasından daha çok verimlilikle ve başarıyla ilgilenir. Daha kesin bir deyişle, dinsel tutumu en çok tehlikeye atan yönelim, benim “pazarlama yönelimi” olarak tanımladığım şeydir.[1]
Pazarlama yönelimi, yalnızca modern çağda bir kişilik modeli olarak baskın bir rol edinmiştir. Tüm uğraşlar, meslekler, statüler kişilik pazarında sergilenir. İşçi, işveren ve serbest çalışan, bunların her biri, materyalist başarıyı kendi hizmetlerinden yararlanacak olan başkalarınca kişiliklerinin onaylanmasına bağlar.
Burada da tıpkı sermaye piyasasında olduğu gibi kullanım değeri, değiş tokuş değerini belirlemek için yeterli değildir. Piyasa değerinin belirlenmesinde “kişilik öğesi” becerilere göre önceliği alır ve çoğunlukla da kararı etkileyici rolü oynar. En çekici kişiliğin bile tam bir beceri yoksunluğunu telafi edemeyeceği doğrudur –elbette bizim ekonomik düzenimiz böyle bir temel üzerinden işlemez– ama beceri ve bütünlük tek başına çok seyrek olarak başarıya götürür. Başarı formülleri “kendini satmak”, “kişiliğini beğendirmek”, “mükemmellik”, “neşelilik”, “kavgacılık” gibi terimlerle ifade ediliyor ve benzeri etiketler ödül kazanan kişilik paketinin üzerine yapıştırılıyor. Aile çevresi, kulüpler, ilişkiler, nüfuz gibi başka soyut şeyler de arananların başında geliyor ve sunulan ticari malın birer parçası olarak bunların da kurnazca tanıtımı yapılıyor. Bir dinin üyesi olmak ve gereklerini yerine getirmek de genellikle başarının koşullarından biri olarak görülüyor. Her mesleğin, her alanın kendi başarılı kişilik tipi vardır. Bir satıcının, bankacının, ustanın ve şef garsonun her biri farklı şekilde ve farklı ölçüde belli gereksinimleri karşılamak zorundadır, ama her birinin rolü saptanabilir, her biri temel koşulu sağlamak zorundadır: Talep almak zorundadır.
İnsanın kendine karşı tutumu kaçınılmaz olarak bu ölçütlerce belirlenir. İnsanın özsaygı duygusu, esas olarak kendi yeteneklerinin ve bunların belli bir toplum içindeki kullanım amacının değerine dayanmaz. Bu duygu, kişinin pazardaki satılabilirliğine ve başkalarının onun “çekiciliği” hakkındaki görüşlerine dayanır. Kişi kendini başkalarını etkilemek için çok güzel ve çok pahalı bir biçimde tasarlanmış bir meta olarak görür. Biçilen fiyat ne kadar yüksek olursa kişinin değeri de o kadar onaylanır. Bir meta olarak insan umutla kendi markasını sergiler, tezgâhtaki çeşitler içinde göze çarpan olmak ve en pahalı fiyat etiketine sahip olmak için çabalar, ne var ki başkaları kapışılırken kendi es geçilirse bayağılığını ve değersizliğini kabullenir. Hem insana özgü nitelikler hem de işe yararlık açısından kendine ne kadar yüksek fiyat biçilirse biçilsin kişi talihsizliğinden dolayı modası geçmiş olma lanetine katlanmak zorunda da kalabilir.
Çocukluğundan başlayarak insan moda olmayı, talep edilmeyi ve kendini kişilik pazarına uyarlama zorunluluğunu öğrenir. Ama kendine öğretilen erdemler –hırs, duyarlık, başkalarının istemlerine uyma yeteneği– başarı örnekleri oluşturamayacak kadar genel niteliklerdir. İnsan başarı öykülerinin daha belirgin resimleri için popüler romanlara, gazetelere, filmlere bakar ve pazardaki en şık, en yeni modelleri bularak onlara öykünür.
Bu koşullar altında insanın kendi değerini kavrayışının şiddetli bir acıya neden olması hemen hemen hiç şaşırtıcı değildir. Özsaygı koşulları insanın kendi denetimi dışındadır. İnsan, onaylanmak için başkalarına bağımlıdır ve sürekli onaylanma ihtiyacı içindedir; acizlik ve güvensizlik kaçınılmaz sonuçlardır. Pazarlama yöneliminde insan kendi kimliğini kaybeder; kendine yabancılaşır.
En yüce değer başarıysa ve sevgi, doğruluk, adalet, yumuşak başlılık, merhamet insanın bir işine yaramıyorsa, insan bu idealleri öğretir ama onlar için mücadele etmez. İnsan sevgi Tanrısına taptığını düşünebilir ama aslında kökleri pazarlama yöneliminde yatan sahici hedeflerinin bir ülküleştirilmesi olan bir puta tapar. Yalnızca din ve kilise geleneğinin hayatta kalmasıyla ilgilenenler bu durumu kabullenebilir. İnsan kilisenin limanına sığınır, çünkü içindeki boşluk onu bir tür sığınak bulmaya zorlar. Ne var ki dini öğretmek dindar olmak anlamına gelmez.
Bununla birlikte dindar olsunlar ya da olmasınlar dinsel deneyimle ilgilenenler, kiliseleri kalabalıklar içinde ya da dönüşüm içinde görmekten mutluluk duymayacaktır. Onlar bizim dünyevi alışkanlıklarımızın en sert eleştirmenleri olacaklar ve dinsel tutuma karşı asıl tehdidin psikanaliz ya da başka bir bilim değil kökleri dünyevi kültürümüzün tümüne yayılmış olan insanın kendine yabancılaşması ve kayıtsızlaşması olduğunu anlayacaklardır.
Buna karşın dinin başka bir yönüyle, bilimsel-büyülü yönüyle ilgili bilimsel gelişmenin etkisi tümüyle farklıdır.
İnsanın ilk hayatta kalma çabaları, onun hem doğanın güçleri üzerine kavrayış eksikliği hem de onları kullanmadaki göreli acizliği tarafından kösteklenir. İnsan doğa üzerine kuramlar geliştirir ve doğayla baş etmek için belli alışkanlıklar edinir, bu alışkanlıklar da dininin bir parçası haline gelir. Din bu yönüyle doğayı başarıyla idare etmek için teknikler geliştirmek üzere doğayı anlama işlevini bilimle paylaşır, bu nedenle dinin bu yönünü bilimsel-büyülü yön olarak adlandırıyorum. İnsanın doğa bilgisi ve onu kontrol etme becerisi az gelişmiş olduğu sürece dinin bu yönü kaçınılmaz bir biçimde insan düşüncesinin çok önemli bir parçasıydı. İnsan yıldızların hareketini, ağaçların büyümesini, sellerin, gök gürültülerinin, depremlerin nasıl ortaya çıktığını merak ettiğinde bu olayları kendi insana özgü deneyimiyle karşılaştırarak açıklayan varsayımlar üretebildi. İnsan nasıl kendi hayatındaki olaylar üzerindeki keyfi kontrolleri ve insan ilişkilerinin etkilerini kabul ettiyse, bu tür doğa olaylarının arkasında da Tanrılar ve şeytanlar olduğunu varsaydı. İnsanın tarımla ve meta üretimiyle ilgili olarak oluşturmak zorunda olduğu üretici güçler henüz gelişmemiş olduğunda insan yardım için Tanrılara dua etmek zorundaydı. İnsan, yağmura ihtiyacı varsa yağmur için dua ediyordu. Daha iyi ürünler istiyorsa bereket Tanrıçalarına dua ediyordu. Sellerden ve depremlerden korkuyorsa bu olaylardan sorumlu olduğunu düşündüğü Tanrılara dua ediyordu. Aslında din tarihine bakarak farklı tarihsel dönemlerde ulaşılan bilim ve teknik gelişme düzeyini anlamak mümkündür. İnsan kendi başına gerektiği gibi sağlayamadığı bu pratik ihtiyaçları karşılamak için Tanrılara başvurur; uğruna dua etmediği ihtiyaçlarıysa zaten kendi karşılayabilecek güçtedir. İnsan doğayı daha çok anladıkça ve kontrol ettikçe dini doğayı kontrol etmek için bilimsel bir açıklama ya da büyülü bir araç olarak daha az kullanma ihtiyacı duyacaktır. İnsanlık tüm insanları doyurabilecek kadar üretebilseydi günlük ekmek için dua etmeye gerek kalmazdı. İnsan bunu ancak kendi çabalarıyla gerçekleştirebilir. Daha büyük ölçüde bilimsel ve teknik gelişmeler sağlandıkça, dini dinsel deneyime ilişkin olarak değil de tarihsel koşullara ilişkin olarak dinsel bir ödevle yükümlü kılma ihtiyacı da azalır. Batı dini bu bilimsel-büyülü yönü kendi sisteminin içkin bir parçası haline getirerek kendini insan bilgisinin ilerici gelişiminin tam karşıtına koymuştur. Bu, Doğunun büyük dinleri için geçerli değildir. Doğu dinlerinin daima dinin insanı ele alan parçası ve doğaya açıklama getirmek isteyen yönleri arasında keskin bir ayrıma gitme eğilimi olmuştur. Batıda şiddetli fikir dalaşlarına ve işkencelere neden olan dünya sonlu mudur sonsuz mudur ya da evren sınırsız mıdır, değil midir gibi sorular, Hinduizm ve Budizm içinde ince alay ve mizahla ele alınmıştır. Buda, öğrencilerinin bu tür sorularıyla karşılaştığında tekrar tekrar şu yanıtı verir: “Bilmiyorum ve ilgilenmiyorum, çünkü yanıt ne olursa olsun beni ilgilendiren tek soruna bir faydası yok: İnsanın acıları nasıl hafifletilir?” Aynı hava eski Hindu din kitaplarından birinde de güzel bir şekilde dile getirilir:
“Kim gerçekten de biliyor ve kim burada açıklayabilir, o nasıl doğdu ve bu evren nasıl oluştu? Tanrılar bu dünyanın üretiminden daha sonra vardı. Öyleyse kim biliyor, dünya ilk kez nasıl vücut buldu? O, bu evrenin ilk kaynağı, tüm bunlara o mu biçim verdi ya da vermedi? Kimin gözleri cennetin en üstünden dünyayı denetliyor, o gerçekten bunu biliyor ya da belki de bilmiyor.”[2]
Bilimsel düşüncenin olağanüstü gelişimiyle birlikte sanayide ve tarımdaki ilerlemelerle dinin ve modern bilimin bilimsel iddiaları arasındaki çatışma kaçınılmaz bir biçimde gittikçe sivrileşti. Aydınlanma Çağı’nda din karşıtı savların birçoğu dinsel düşünceye karşı değil, dinin bilimsel savların inanca dayandırılması iddiasına karşı yöneltilmişti. Son yıllarda hem din adamlarının hem de bazı bilim adamlarının dinsel görüşlerle doğa bilimlerindeki en son gelişmelerce öne sürülen görüşler arasındaki çatışmanın elli yıl öncesine göre bile azaldığını gösteren girişimleri olmuştur. Bu savı desteklemek için pek çok veri sunulmuştur. Ama bu tartışmaların temel sorunu ıskaladığını düşünüyorum. Dünyanın kökenine dair Yahudi-Hıristiyan görüşün herhangi bir bilimsel varsayım kadar savunulabilir olduğu söylense bile bu iddia dinsel değildir, dinin bilimsel yönüyle ilgilidir. Asıl sorunun yanıtı insanın ruh sağlığıdır; doğa ve doğanın oluşumu üzerine varsayımların tıpkı Veda ve Buda’nın da zamanında belirttiği gibi şimdi de asıl sorunla bir ilgisi yoktur.
Önceki bölümlerdeki tartışmalarda dinin ayinsel yönünü ihmal ettim oysa tüm dinlerde ayinler en önemli öğelerdir. Psikanalistler ayinlere özel bir önem verir, çünkü hasta gözlemleri ayinlerin dinsel biçimlerinin doğası üzerine yeni kavrayışlar vaat eder gibidir. Psikanalistler, bazı hastaların özel bir doğası olan ve dinsel düşünce ve ibadetle bir ilgisi olmayan, ama gene de dinsel biçimlere çok yakından benzer gibi görünen ayinler düzenlediğini keşfetmişlerdir. Psikanalitik inceleme dürtücü, ayinsel davranışın hasta için gözle görülür olmayan ve adeta bir ayin biçimiyle gıyaben başa çıktığı şiddetli arzuların bir sonucu olduğunu ortaya serebilir. Kendine özgü yıkanma dürtüsü durumunda kişi yıkanma ayininin güçlü bir suçluluk duygusundan kurtulma çabası olduğunu keşfeder. Bu suçluluk duygusu hastanın gerçekte yaptığı bir şeyden değil, bilincinde olmadığı yıkıcı dürtülerden kaynaklanır. Yıkanma ayininde kişi hiç durmadan bu yıkıcılığı ödünler ama bilinçsizce tasarladığı bu ödünleme hiçbir zaman bilinç düzeyine çıkmaz. O, suçluluk duygusuyla baş edebilmek için bu yıkanma ayinine gereksinim duyar. Bir kez kişi bu yıkıcı dürtünün varlığının farkına vardı mı onunla doğrudan uğraşabilir ve yıkıcılığının kaynağını anlayarak sonunda onu en azından katlanılabilir bir düzeye indirebilir. Zorlantılı ayinin belirsiz bir işlevi vardır. Bu, hastayı dayanılmaz bir suçluluk duygusundan korur, ama aynı zamanda da bu dürtüleri sonsuzlaştırmaya doğru gider çünkü onlarla yalnızca dolaylı olarak ilgilenir.
Dikkatlerini dinsel ayinlere veren psikanalistlerin hastalarında gözlemledikleri kişiye özel zorlantılı ayinlerle din içinde görülen toplumsal olarak biçimlenmiş törenler arasındaki benzerlikten etkilenmeleri hiç şaşırtıcı değildir. Onlar, dinsel ayinlerin nörotik dürtülerle aynı mekanizmayı izlediğini umarlar. Sözgelimi Tanrı tarafından temsil edilen baba figürüne karşı duyulan yıkıcı nefret gibi bilinçaltına ait dürtüler ararlar ve bunların ayin içinde ya doğrudan açığa vurulması ya da savuşturulması gerektiğini düşünürler. Her ne kadar bu rotayı izleyen psikanalistlerin özgül açıklamaları her zaman doğru olmasa da onlar hiç kuşkusuz pek çok dinsel ayinin doğası üzerine önemli keşifler yapmışlardır. Ama zihinleri hastalığa ait görüngülerle meşgul olduğu için ayinlerin ille de nörotik dürtülerde bulunan usdışı bir doğaya sahip olmadığını çoğunlukla görememişledir. Onlar, usdışı dürtülerin bastırılmasına dayanan usdışı ayinlerle tümüyle farklı bir doğaya sahip ussal ayinler arasında bir fark gözetmemişlerdir.
Kendimize bir yön bulmak için sadece varlığımıza biraz anlam katan ve hemcinslerimizle paylaşabileceğimiz bir sisteme ihtiyaç duymayız; aynı zamanda başkalarınca da paylaşılan eylemler ile egemen değerlere bağlılığımızı gösterme ihtiyacı da duyarız. Bir tören, genellikle, ortak değerlere kök salmış ortak savaşımları yansıtan ortaklaşa bir eylemdir.
Ussal ayin, usdışı ayinden her şeyden önce işlevsel olarak ayrılır: Ussal ayin, bastırılmış dürtüleri savuşturmaz, birey tarafından değerli bulunan savaşımları açığa çıkarır. Bu nedenle ussal ayinler, usdışı ayinlerin tipik bir özelliği olan saplantılı-zorlantılı niteliğe sahip değildir; usdışı ayinlerde bir kez gerçekleştirilmiş olsalar bile bastırılmış şeylerin araya girme tehlikesi vardır, bu nedenle herhangi bir sapmaya derin bir kaygı eşlik eder. Ussal ayinler gerçekleştirilirken herhangi bir sapma bu tür sonuçlar doğurmaz; gerçekleştirememe vicdan azabına yol açar, ama korku uyandırmaz. Aslında bir usdışı ayin, ayin sırasında herhangi bir davranışın çiğnenmesinin yol açacağı korkunun ölçüsünden daima anlaşılır.
Birini selamlamak, bir sanatçıyı alkışlayarak onurlandırmak, ölüye saygı göstermek[3] ve pek çok başka alışkanlıklar günümüzün dünyevi ussal ayinlerinin basit örnekleridir.
Dinsel ayinler elbette her zaman usdışı değildir. (Ayinlerin anlamını bilmeyen gözlemci için kuşkusuz bunlar daima usdışı görünür.) Bir dinsel yıkanma ayini, herhangi bir saplantılı ya da usdışı öğe içermeyen bir ruhsal arınmanın anlamlı ve ussal bir anlatımı olarak, tam bir yoğunlaşma ve kendini adama gerektiren bir eyleme hazırlanmak için ayin biçiminde gerçekleştirilen içsel arınma arzusunun simgesel bir yansıması olarak yorumlanabilir. Aynı şekilde oruç tutmak, dinsel evlilik törenleri, zihni bir noktaya toplama (konsantrasyon) ve derin düşüncelere dalma (meditasyon) gibi alışkanlıklar tamamen ussal ayinler olabilir; bunların bir analize ihtiyacı yoktur ama burada tasarlanmış niyetlerin anlaşılması önemlidir.
Nasıl rüyaların ve mitlerin simgesel dili, duyusal deneyimin imgeleri yoluyla duyguların ve düşüncelerin özel bir anlatımıysa, ayin de eylem yoluyla duyguların ve düşüncelerin simgesel bir anlatımıdır.
Erich Fromm
Psikanaliz ve Din
[1] Bkz. Man for Himself’te pazarlama yönelimiyle ilgili bölüm.
[2] The Hymns of the Rigveda (Veda’nın İlahileri, Ralph T. H. Griffith, çev. (E. J. Lazarus Company, 1897), II, 576.
[3] Bu basit ayinler her zaman buradaki tartışmanın ortaya koyduğu kadar ussal olmayabilir. Sözgelimi ölüme ilişkin ayinlerde ayine neden olan az ya da çok bastırılmış usdışı öğeler olabilir; örneğin ölü kişiye karşı duyulan bastırılmış düşmanlığın aşırı ödünlenmesi, şiddetli ölüm korkusuna karşı duyulan tepki ve bu tehlikeden korunmak için verilen akıl almaz çabalar.