Türkiyede Nefret Söyleminin Sosyolojik Arka Planı Nefret Söylemi: Medya Arkası* – Ragıp Duran

Bugünkü medya baronlarına ve müritlerine inanacak olursak, medya çok güçlü siyasi/toplumsal/ideolojik/kültürel bir araçtır. Hatta buradakiler de söyler: ‘Biz istediğimizi vezir, istediğimizi rezil ederiz’. Bu saptama doğru değil. Medya, sanıldığı kadar, ya da medya mülkiyetine sahip olanlar ve üst düzey medya yöneticilerinin bize kabul ettirmek istediği kadar güçlü değil. Çünkü medya, yapısı ve doğası, hatta işleyişi ve işlevi gereği, bir taşıyıcıdır, bir yansıtıcıdır. Tayin edici olan, neyi, nasıl taşıdığı/yansıttığı… Medyanın gücünü ne abartalım ama tabi ki ne de küçümseyelim. Medya, egemen medyadan söz ediyorum, egemen ideolojinin bir aygıtı olarak, egemenlerin görüş, fikir, istek, bilgi ve projelerini, topluma yaymakla görevli bir mekanizma olarak çalışıyor artık. Kendisi bizzat esas olarak bir şey üretmiyor. Ama egemenlerin ürettiği ideolojiyi, haber, yorum, köşe yazısı, karikatür, fotograf olarak yeniden üretiyor.

Nefret Söylemi: Medya Arkası

• Nefret Söylemi, dünyada da bizde de son yıllarda hem akademik hem de mesleki olarak önemli bir güncel mesele haline geldi. Önce atmosferi kirleten en son aşamasında cinayete teşvik bile edebilen bu söylem, evet, medyada sırıtıyor. Ama oraya çıkmadan önce nerelerden gelip geçiyor bu söylem? Nasıl oluşuyor?

Nefret Söylemi/Nefret Suçu ve bu olgunun medya ile ilişkisi, aslında çok geniş, çok boyutlu bir konu, bir alan.

Aslında gerek akademik olarak gerekse mesleki olarak nispeten yeni bir konu. Nefret Söylemi, literatürde ilk kez 1993-94 Rwanda Soykırımı vesilesiyle geçiyor. Sonra da yaygınlaştı. Rwanda’da ‘Radio Libre Mille Collines’ (Özgür Bin Tepe Radyosu), Hutu yönetimindeydi ve açıkça isim, adres vererek, insanların öldürülmesine rehberlik eden yayınlar yaptı. 2007 yılında ise, Uluslararası Özel Rwanda Mahkemesi, RLMC radyosunun üç yöneticisini yargıladı ve mahkum etti.

Akademik literatüre baktığımızda, Nefret Söyleminin çokdisiplinli bir alan olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla bu sorun sadece medyayı ilgilendirmiyor, ya da sadece iletişimcileri ilgilendirmiyor. Zaten, Nefret Söylemini esas olarak ve sadece bir medya sorunu olarak ele alıp, irdelemeye/incelemeye/tartışmaya girişirsek eksik ve hatalı olur. Çünkü Nefret Söylemi, medyadan önce de vardı. Bugün medya sayesinde, daha görünür hale geldi, tabi bu arada daha yaygınlaştı, çoğullaştı, etkisi arttı. Bu nedenle de tartışma konusu haline geldi.

Bugünkü medya baronlarına ve müritlerine inanacak olursak, medya çok güçlü siyasi/toplumsal/ideolojik/kültürel bir araçtır. Hatta buradakiler de söyler: ‘Biz istediğimizi vezir, istediğimizi rezil ederiz’. Bu saptama doğru değil. Medya, sanıldığı kadar, ya da medya mülkiyetine sahip olanlar ve üst düzey medya yöneticilerinin bize kabul ettirmek istediği kadar güçlü değil. Çünkü medya, yapısı ve doğası, hatta işleyişi ve işlevi gereği, bir taşıyıcıdır, bir yansıtıcıdır. Tayin edici olan, neyi, nasıl taşıdığı/yansıttığı… Medyanın gücünü ne abartalım ama tabi ki ne de küçümseyelim. Medya, egemen medyadan söz ediyorum, egemen ideolojinin bir aygıtı olarak, egemenlerin görüş, fikir, istek, bilgi ve projelerini, topluma yaymakla görevli bir mekanizma olarak çalışıyor artık. Kendisi bizzat esas olarak bir şey üretmiyor. Ama egemenlerin ürettiği ideolojiyi, haber, yorum, köşe yazısı, karikatür, fotograf olarak yeniden üretiyor. Medya, bu işlevini yaparken, kaçınılmaz olarak toplumdaki bazı gerçeklerden, gerçekliklerden yola çıkıyor. Alıyor onu, adeta mikserden geçirdikten sonra, ideolojisine uygun hale getirip, yazı, görsel-işitsel malzeme haline sokuyor ve gazeteler, radyo, televizyon ve İnternet siteleri aracılığıyla topluma yayıyor. Medya, kimi zaman, toplumda hiçbir karşılığı olmayan bilgi, fikir, görüş ve tutumu da haber, yorum, görüş, bilgi olarak yaymaya çalışır. Yani nadiren de olsa bazen kendisi de bir bilgi(?) üretebilir. Ama bu, inandırıcılıktan ve güvenirlikten yoksun olduğu için pek etkili olmaz. Medya, taşıyıcılık/yansıtıcılık işlevinde, toplumda hakikaten var olan bir olguyu/bir fikir alıp, tahrif ederek işleyerek, haber haline getirince, manipülasyonu daha etkili bir şekilde yapabiliyor.

Nefret Söylemine bu açıdan baktığımızda, toplumda Nefret Söyleminin tohumları, ip uçları, zemini ve hatta bizatihi kendisi olmasa, medya neyi taşıyacak? Neyi yansıtacak? Nefret Söylemine karşı mücadele, işte tam da bu nedenle medya sınırlarını aşıp, farklı boyutlarda yürütülmesi gereken bir mücadele.

Ben şimdi burada tüm boyutların listesini çıkarıp her bir boyutu uzun uzun anlatacak değilim. Ama önemli gördüğüm birkaç boyut üzerine kısaca durmak istiyorum:

TARİH: Orta Asya’dan at üstünde önüne geleni kılıçtan geçirip, işgal, talan ve yağma ile Viyana kapılarına kadar dayanan atalarımızın geleneğinde kaçınılmaz olarak olağanüstü boyutlarda şiddet var. Kardeş ve oğul katlini caiz gören toplumsal bir geçmişimiz var. Bu geçmiş, nefret ve nefret söylemi için son derece müsait bir zemin/yatak yaratıyor.

SİYASET: Daha yakın geçmişe bakalım. Cumhuriyet’in kuruluş dönemine ve kurucu ideolojinin bugün hala geçerli temel yaklaşımları da nefret söylemi için elverişli. İzin verirseniz burada Istanbul Barosu avukatlarından, ‘Alternatif Bilişim’ adlı kuruluşun hukuk danışmanlığını da yapan Ayşe Kaymak’ın ‘Yeni Medyada Nefret Söylemi’ (Kalkedon, Eylül 2010, Istanbul, 298 s.) başlıklı kitabında yayınlanan ‘Yeni Medyada Nefret Söyleminin Hukuki Boyutu’ başlıklı makalesinden bir alıntı yapacağım:

‘’Türkiye’de nefret suçları,kategorik olarak çok farklı kesimlere yönelik işlendiğinden çokça karşılaşılan bir durumdur. Durumun yaygınlığının, temel nedenini Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte şekillenen resmi ideolojiyi gösterebiliriz. Çünkü devletin resmi ideolojisi, bütün farklılıkları göz ardı eden tekil bir karaktere sahiptir. Eğitim sisteminden medyaya; idari yapıdan hukuka, bir çok alanda ve bir o kadar günlük yaşamda, ‘tek dil, tek din, tek ırk’ söylemi üzerinden yaratılan kimlikler dayatılmaktadır. Türk, Müslüman, Sünni, erkek gibi kimlikler üzerinden yaratılan söylem, diğer farklı kimlikleri ötekileştirmekte, düşmanlaştırmakta ve daha kötüsü suçun hedefi haline getirmektedir. Bu nedenle farklı kimliklere sahip kişi ve gruplar, nefret söyleminin ve nefret suçlarının doğrudan mağduru olmaktadır’’ (s.257-258)

EKONOMİ: Gelir dağılımındaki adaletsizlik, sosyo-ekonomik kesim ve sınıflar arasındaki derin uçurumlar da nefret söyleminin kaçınılmaz olarak önemli neden ve gerekçelerinden biri. Bir işçinin bir aylık maaşını mesela bir öğlen yemeğinde harcayabilen bir iş adamı varsa, ve bu iki kişi aynı toplumda, aynı çevrede yaşıyorsa, eşitsizliğin de ötesinde, bu adaletsizlik/bu çarpıklık nefret ve nefret söylemini üretiyor. Burada esas olarak yoksulların haklılığı ve sınıf nevrozunun (Bourdieu) övgüsünü yapmak değil amacım. Yaşam tehlikesi altında emek yoğun bir alanda çalışan, mesela bir madencinin sarfettiği emeğin onda birini bile sarfetmeyen bir başkasının, madencinin maaşının yüz mislini kazanmasının yarattığı zıtlıktan söz ediyorum.

HUKUK: Burada belki de genel olarak hukuktan değil de, Türk mevzuatından bahsetmek daha doğru olur. Çünkü bizim mevzuatımız, kurucu resmi ideolojinin hukuki versiyonu olduğu için, Ceza Kanununda olsun, Yabancılar Kanununda olsun, düzenli ve sürekli olarak yani sistematik bir şekilde Türklüğe açıkça gönderme yapar. Mevzuat Türklüğü özel olarak koruma altına almıştır. Klasik kanun yapma mantığı ve tekniği, serbest olanı değil, yasak olanı düzenlediğine göre, dolaylı da olsa, Türklük dışındaki kimlik ya da olgular koruma altında olmadığına göre, saldırıya, nefrete açık alanlar olarak tanımlanmış oluyor. TCK 301. madde özellikle de savcı ve hakimlerce yorumlama teknikleri, bu konuda tipik bir örnek.

EDEBİYAT: 1970 baskısı olmalı. Türk Dil Kurumunun ‘Atasözleri ve Deyişler’ sözlüğünü karıştırıyordum. Gelişigüzel 5-10 sayfa taradım. Saymadım ama en az yüzde 40 oranında nefret söylemine girecek atasözü ve deyişler var. Bizim menkıbe, masal, efsanelerimizi nefret söylemi perspektifiyle tarasak kim bilir neler çıkar? Çocuğunu çok seven annenin, çocuğu yaramazlık yaptığında ‘Uslu dur! Yoksa gebertirim seni!’ denilen bir ülkede yaşıyoruz. Edebiyat arkeolojisi hatta antropolojisi yapmak gerek. Bu sözler, bu deyişler, bu yaklaşımlar ne zaman, hangi koşullar altında ve konumda ortaya çıkmış? Yaygınlaşmış? Geçenlerde Boğaziçi Üniversitesinden Prof. Nükhet Sirman’la konuşurken öğrendim. Mal bulmuş mağribi gibi….diye ırkçı bir deyim vardır ya. Ben, Osmanlı döneminde işte Şimali Afrika’da herhalde yokluk, yoksulluk vardı, oraya gemilerle filan yardım gidince, bugün hala yaşanan manzaralara benzer bir şekilde, ahali yardım gemisine saldırıyor, üşüşüyor ve yardım malzemelerini kapışıyor, şeklinde bir imaj vardı kafamda. Halbuki, Nükhet Hoca açıkladı: Osmanlı, oralarda egemenlik kurmaya çalışırken, kabileler arası rekabeti körüklemek için, bazı kabileleri kendi safına çekmek için, kabile reislerine koyun verirmiş. Mal, koyun anlamındaymış. Dolayısıyla bu deyimde bir sömürgecilik işareti de var. Folklor araştırmalarına göz atacak olursak, yine Boğaziçi Üniversitesinin rahmetli Tuğrul Şavkay döneminde yayınladığı bir Halk Bilim Yıllığı vardı. Artık eskilerde kaldı ama çocukların sokakta büyüyüp yetiştiği televizyon öncesi dönemlerde, sokak oyunlarındaki tekerlemeleri derlemişlerdi bir özel sayıda. Bir kısmı daha ilkokula bile gitmeyen çocuklar, oyun oynarken olağanüstü ırkçı, nefret dolu tekerlemeler ezberlemiş. En meşhuru ‘Bir-iki –üçler Yaşasın Türkler/Dört-beş-altı, Polonya battı/Yedi-sekiz-dokuz, Rumlar domuz/On-onbir-oniki, İtalya tilki…’. Şimdi küreselleşme çağındayız ya, bu tür ırkçı/milliyetçi söylemleri çocuklar değil de büyükler başka türlü sürdürüyor.

SOSYOLOJİ: Bourdieu’nün iki kitabında, toplumsal yapı ve gelenekler ile söylem arasındaki ilişki/bağlantı ele alınıyor: ‘Erkek Egemenliği’(Domination Masculine, Liber/Seuil, 1998,Paris) ve ‘Televizyon Üzerine’ (Sur La Télévision, Raison d’Agir, 1996, Paris Türkçesi Yapı Kredi/Cogito, 2000, Istanbul). Her iki örnekte de, medya gibi bir aktarıcı/yansıtıcı/yeniden üretici üzerine yoğunlaşmaktansa, aktardığı/yansıttığı/yeniden ürettiği bilgi-fikir-görüşün toplumdaki özü ve kaynağı üzerinde durmanın önemi de anlaşılıyor.
Nefret Söylemi konusunda Hrant Dink Vakfının düzenlediği son toplantıda aramızda olan Hollandalı semiolog Teun A. Van Dijk da tüm çalışmalarında, ‘The text and the Context’ (Metin ve Bağlam) ikileminden yola çıkıp, Nefret Söyleminin esas olarak siyasi-ideolojik boyutları üzerinde durmasına rağmen diğer boyutlara da gönderme yapıyor.

Bizde, yeni de olsa, son zamanlarda Nefret Söylemi konusunda önemli çalışmalar yapıldı. Benim izleyebildiklerimi hemen sıralayım:

• Hrant Dink Vakfı ve nefretsoylemi.org’un birlikte düzenlediği, demin sözünü ettiğim uluslararası toplantının bildirileri Türkçe ve İngilizce olarak ‘Nefret Suçları ve Nefret Söylemi’ başlığı altında yayınlandı. (2010, 319 s, Istanbul)
• nefretsoylemi.org, İnternette haftalık tarama yapıyor.
• Mediz, özellikle toplumsal cinsiyet perspektifinde önemli çalışmalarını sürdürüyor.
• Sosyal Değişim Derneğinin çalışmaları dışarıda standlarda
• İnsan Hakları Araştırma Derneğinin ‘Nefret Suçlarının Önlenmesinde Sivil Toplumun Gücünü Kullanmak’ başlıklı bir çalışması
• Avrupa Konseyi’nin ‘Nefret Söylemi El Kitabı’nın Türkçe çevirisi
• Prof. Eser Köker/Doç Ülkü Doğanay’ın ‘Irkçı değilim ama…’ başlıklı çalışması

Bugünkü medya baronlarına ve müritlerine inanacak olursak, medya çok güçlü siyasi/toplumsal/ideolojik/kültürel bir araçtır. Hatta buradakiler de söyler: ‘Biz istediğimizi vezir, istediğimizi rezil ederiz’. Bu saptama doğru değil. Medya, sanıldığı kadar, ya da medya mülkiyetine sahip olanlar ve üst düzey medya yöneticilerinin bize kabul ettirmek istediği kadar güçlü değil. Çünkü medya, yapısı ve doğası, hatta işleyişi ve işlevi gereği, bir taşıyıcıdır, bir yansıtıcıdır. Tayin edici olan, neyi, nasıl taşıdığı/yansıttığı… Medyanın gücünü ne abartalım ama tabi ki ne de küçümseyelim. Medya, egemen medyadan söz ediyorum, egemen ideolojinin bir aygıtı olarak, egemenlerin görüş, fikir, istek, bilgi ve projelerini, topluma yaymakla görevli bir mekanizma olarak çalışıyor artık. Kendisi bizzat esas olarak bir şey üretmiyor. Ama egemenlerin ürettiği ideolojiyi, haber, yorum, köşe yazısı, karikatür, fotograf olarak yeniden üretiyor.

Son yıllarda yayınlanan bu çalışmalar çoğunlukla Türk egemen medyasından yapılan taramalar temelinde gelişiyor. İlginçtir, bu dökümlerde kadim medyanın ‘Amiral gemisi’ Hürriyet ile yeni iktidarın şişme botu Zaman gazetesi, içeriğinde en fazla nefret söylemine yer veren basın-yayın kuruluşları olarak temayüz ediyor. Sözcü ve Akit gazeteleri de bu alanda iddialı.

Sonuç olarak, bizim gibi yazı-çizi, fikir ile uğraşan insanlar, yani gazeteciler, yazarlar, akademisyenler, aktivistler, medya okur-yazarlığı, yurttaşlık bilinci yüksek insanlar, Nefret Söylemine karşı mücadelede çok boyutlu bir yaklaşım benimseyerek başarılı olabiliriz. Nihai ürün medyada görünse de, bu ürünün doğum, köken, kaynak ve gelişim sürecini incelemek/araştırmak, geçirdiği süreçleri anlamak ve anlatmak, Nefret Söyleminin yaratıcısını, teşvikçisini, kullanıcısını gerekçeleriyle birlikte teşhir etmek, bu alandaki olumlu örnekleri ön plana çıkarmak gibi çalışmalar yapmak gerekir.

Ancak ağacı görüp ormanı görmemek mümkün olmadığına göre, Nefret Söylemi, bence son dönemlerde, Medya Eleştirisinin özel bir kolu haline gelmesine rağmen, bu alandaki esas mücadele barış, demokrasi ve özgürlük için yürütülen siyasi/ideolojik mücadelenin bir hedefi gibi görünüyor.

Ben, galiba biraz rötarlıyım ya da ısrarcıyım: 222 yıl önceki hedef bence hala geçerli:
Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik.

* Bu metin, 16 Nisan 2011 Cumartesi günü ‘Irkçılığa ve Milliyetçiliğe DurDe! Girişimi’ ve ‘Sosyal Değişim Derneği’ tarafından Istanbul’da düzenlenen Uluslararası Nefret Suçları Konferansında yapılan konuşmanın Ragıp Duran tarafından  zenginleştirilerek, “Nefret Söylemi: Medya Arkası başlığı” ile  yazıya dökülmüş  versiyonudur.