Hümanizmin üç kolu arasındaki farkları iyice kavramak amacıyla birkaç farklı deneyimi ele alalım:
1. Deneyim: Viyana Opera Binası’nda bir müzikoloji profesörü Beethoven’in Beşinci Senfoni’sini dinlemektedir. “Pa pa pa PAM!” Ses kulak zarını çınlattıkça sinyaller işitme sinirleri üzerinden beyne iletilir ve adrenalin bezi kana adrenalin pompalar. Profesörün kalbi çarpmaya başlar, nefesi hızlanır, ensesindeki tüyler diken diken olur, sırtında bir titreme hisseder. “Pa pa pa PAM!”
2. Deneyim: 1965. Üstü açık bir Mustang Pasifik sahilinde San Francisco’dan Los Angeles’a doğru son sürat ilerler. Hafif maço genç sürücü son ses Chuck Berry dinler. “Go! Go Johnny go!” Ses kulak zarını çınlattıkça sinyaller işitme sinirleri üzerinden beyne iletilir ve adrenalin bezi kana adrenalin pompalar. Gencin kalbi çarpmaya başlar, nefesi hızlanır, ensesindeki tüyler diken diken olur ve sırtında bir titreme hisseder. “Go! Go Johnny go!”
3. Deneyim: Kongo yağmur ormanlarının derinliklerinde bir pigme avcı büyülenmiş gibi kalakalır. Yakındaki köyün kızlarının kabul törenlerinde şarkı söylediklerini duyar. “Ye oh, oh. Ye oh, oh.” Ses kulak zarını çınlattıkça sinyaller işitme sinirleri üzerinden beyne iletilir ve adrenalin bezi kana adrenalin pompalar. Avcının kalbi çarpmaya başlar, nefesi hızlanır, ensesindeki tüyler diken diken olur, sırtında bir titreme hisseder. “Ye oh, oh. Ye oh, oh.”
4. Deneyim: Kanada’da Rocky Dağları’nda dolunaylı bir gece. Tepeye çıkmış bir kurt, kızışma dönemindeki dişinin ulumalarını dinler. “Uuuuuuuu! Uuuuuuuu!” Ses kulak zarını çınlattıkça sinyaller işitme sinirleri üzerinden beyne iletilir ve adrenalin bezi kana adrenalin pompalar. Kurdun kalbi çarpmaya başlan nefesi hızlanu; ensesindeki tüyler diken diken oluc, sırtında bir titreme hisseder “Uuuuuuuu! Uuuuuuuu!”
Bu deneyimlerden hangisi daha kıymetlidir?
Liberaller müzikoloji profesörünün, genç sürücünün ve Kongolu avcının deneyimlerinin eşit derecede değerli olduğunu, hepsinin kıymetinin bilinmesi gerektiğini savunacaktır. Her bireyin deneyimi dünyayı yeni bir anlamla zenginleştiren özgün bir katkıdır Bazıları klasik müzik sever, bazıları rock’n roll dinler, kimisiyse geleneksel Afrika müziklerine kendini kaptırır. Müzik öğrencileri mümkün olduğunca çok müzik türü bilmelidir; böylece iTunes hesaplarından diledikleri kadar satın alabilirler Güzellik dinleyenin kulaklarındadır ve müşteri daima haklıdır. Kurda gelince, insan olmadığından deneyimleri diğerleri kadar el üstünde tutulamaz. Kurtların hayatı insanlarınki kadar değerli değildir, bir insanı kurtarmak için bir kurdu öldürmekte hiçbir sakınca yoktur. Hepsinden önemlisi kurtlar ne güzellik yarışmalarına katılır ne de yanlarında kredi kartı taşırlar.
Bu liberal yaklaşım kendini Voyager I’ deki altın plakta bir kez daha gösterir. 1977’de ABD Voyager I mekiğini uzay boşluğuna yolladı ve Güneş Sistemi’nin dışına çıkan araç yıldızlararası uzayda ilerleyen ilk insan yapımı nesne oldu. NASA döneminin en gelişmiş teknik ekipmanlarını kullanmanın yanı sıra herhangi bir meraklı uzaylıyla karşılaşılması durumunda gezegenimiz Dünya’yı tanıtmak için araca bir de altın plak ekledi.
Dünya ve sakinleri hakkında pek çok bilimsel ve kültürel bilgi bulunduran plakta bazı ses kayıtlan ve resimler yer alırken, dünyanın farklı coğrafyalarında bestelenmiş, dünyevi sanatın başarılı müzikal örneklerini sunmak üzere belli bestelere yer verilmişti. Bunlar arasında Beethoven’in Beşinci Senfoni’sinin açılışı, Chuck Berry’nin güncel parçası “Johnny B. Goode”, Kongolu pigme kızların kabul törenlerinde kullanılan geleneksel ezgiler gibi farklı eserler bulunuyordu. Plakta müzikal örnekler dışında köpek havlaması gibi hayvan sesleri de vardı ama bunlar rüzgar yağmur ve dalga sesleriyle birlikte başka bir bölümdeydi. Bize en yakın yıldız sistemi Alpha Centauri’nin muhtemel dinleyicilerine Beethoven, Chuck Berry ve pigme kabul töreni şarkılarına eşit değer vermeleri, köpek ulumalarınıysa bambaşka bir kategoride değerlendirmeleri gerektiği mesajı veriliyordu.
Sosyalistlerin kurdun deneyiminin kıymetsiz olduğu konusunda liberallerle anlaşması mümkün görünse de insan deneyimine karşı tutumları kesinlikle farklı olacaktır. Gerçek bir sosyalist, müziğin kıymetinin bireysel dinleyicinin deneyiminde değil başka insanların ve bir bütün olarak toplumun deneyiminde anlam kazandığını açıklayacaktır. Mao’nun da dediği gibi, “Sanat için sanat, sınıflar üstü bir sanat, siyasetten kopuk ya da siyasetten bağımsız sanat yapmak diye bir şey yoktur.”
Sosyalistler müzikal deneyimleri toplumsal sonuçlar üzerinden değerlendirir. Mesela Beethoven’in Beşinci Senfoni’yi, Avrupa’nın Afrika’yı sömürgeleştirmek için yelken açtığı bir dönemde bestelemiş olmasına ve varlıklı beyaz Avrupalılardan oluşan bir dinleyici kitlesine hitap etmesine odaklanırlar. Senfoni, “beyaz adamın vazifesi” olan Afrika’nın sömürgeleştirilmesini meşrulaştırma amacı güder ve burjuva beyaz erkeklerin Aydınlanmacı ideallerini yansıtır.
Sosyalistler rock’n roll’un öncülerinin blues, caz ve dini gospellerden etkilenen mazlum Afro-Amerikalı müzisyenler olduğunu söyleyecektir. Ancak 1950 ve 60’larda beyazlar tarafından gasp edilen rock’n roll tüketim, Amerikan emperyalizmi ve Coca-Colonyalizmin hizmetine girmiştir. Rock’n roll imtiyazlı beyaz gençlere, isyanın küçük burjuva fantezisine dönüşmüş biçimi olarak pazarlanmaktaydı. Bizzat Chuck Berry, bu kapitalist zorbalara boyun eğerek, aslında “Johnny B. Goode adında siyahi bir genç,” diye yazdığı sözleri, beyazların elindeki radyo kanallarının baskısıyla “Johnny B. Goode adında taşralı bir genç,” olarak değiştirmiştir.
Kongolu pigme kızların kabul töreni şarkılarına gelince, erkek ve kadının toplumsal cinsiyetin baskıcı düzenine uyum sağlayabilmesi için oluşturulmuş bu şarkılar ataerkil toplum yapısının bir parçası olan folklorik öğelerdir. Böylesi şarkıların küresel müzik pazarına girmesi, Afrika genelinde ve Afrikalı kadınların özelinde tezahür eden Batılı sömürgeci fantezileri pekiştirmekten başka bir işe yaramayacaktır.
O zaman yeniden soralım, Beethoven’in Beşinci Senfoni’si, “Johnny B. Goode” ya da pigme kabul şarkısı arasında en güzeli hangisidir? Hükümet opera binalarına, rock’n roll salonlarına ya da Afrika mirası sergilerine ödenek ayırmalı mıdır? Okullarda müzik bölümü öğrencilerine ne öğretmeliyiz? Bana değil, partinin kültür komiserlerine sorun.
Liberaller kültürel kıyasların mayın tarlasında herhangi bir grubu rencide edecek bir pot kırmaktan korkarak dikkatle dolaşmaya çalışırken sosyalistler mayın tarlasının ortasından geçen güvenli yolu bulmayı partiye havale ederler. Evrimsel hümanistlerse mutlulukla alana dalarak tüm mayınları ateşleyip keyifle curcunayı izleyeceklerdir. Bununla da kalmayacak, liberallerin ve sosyalistlerin de diğer hayvanlarla arasına bir mesafe koyduğuna dikkat çekerek insanların kurtlar karşısındaki tartışmasız üstünlüğünü dile getirmekten ve sonuçta insan müziğinin kurt ulumasından çok daha kıymetli olduğunu itiraf etmekten çekinmeyeceklerdir. Unutmamak gerekir ki insan türü de evrimin gücünden azade değildin Tıpkı insanların kurtlardan daha üstün olması gibi bazı insan kültürleri de diğerlerinden daha üstündün İnsan deneyimleri arasındaki keskin hiyerarşi karşısında eğilip bükülmenin lüzumu yoktur. Tac Mahal derme çatma bir kulübeden daha güzel, Michelangelo’nun Davud’u beş yaşındaki yeğenimin kil figürlerinden üstündür; Beethoven’in senfonisiyse Chuck Berry’nin ya da Kongo pigmelerinin müziklerinden çok daha etkileyicidir. İşte, söyledik gitti en sonunda!
Evrimsel hümanistlere göre tüm insan deneyimlerinin eşit değerde olduğunu iddia edenler ya korkak ya da aptaldır. İnsanlığın gelişimine, kültürel görelilik ya da sosyal adalet adı altında ket vurmak gibi korkakça ve bayağı girişimler insan türünün yozlaşmasına, hatta soyunun kurumasına bile yol açabilir. Liberaller ve sosyalistler Taş Devri’nde yaşasaydı, Lascaux ya da Altamira’daki duvar resimlerinin kıymetini bilmeyecek ve bunların Neandertal karalamalarından hiçbir üstünlüğü olmadığını iddia edeceklerdi.
Yuval Noah Harari
Homo Deus/ Yarının Kısa Bir Tarihi
Türkçesi: Poyzan Nur Taneli
