Bize dayatılan ideolojide yaşadığımız açmazın en üzücü yanı hallerimize sığındığımızı düşündüğümüz zamanlarda bile aslında birebir aynı ideolojinin içinde olmuş olmamızdır.
Bizler ideolojinin kurguladığı, bizden istenenin yapıldığı bir toplum içinde yaşıyoruz. Pek çok değerlerimizi yitirdik dememiz de çok da yanlış olmaz. Toplumu yönlendirenler tarafından görevlerimizi yapmak için kendimizi feda etmememiz ve hayattan zevk almamız vurgulanıyor; “Gerçek potansiyelinizi fark edin”, “kendiniz olun”, “tatmin olacağınız bir yaşam sürün”.
İdeoloji kafa karıştıran bir şeydir, gerçek bakış açımızı bulandırır.
İdeoloji bize basit bir şekilde empoze edilmez. İdeoloji denen şey sosyal dünyayla sürekli ve doğal olarak geliştirdiğimiz bir ilişkidir. Anlamı, dünyayı bu şekilde keşfederiz. Bizler bir anlamda ideolojimizden zevk alırız.
İdeolojinin dışına çıkmak bizi üzer, bu acı veren bir deneyimdir. Bunu yapmak için kendinizi zorlamanız gerekir.
Psikanalizin en temel ilkelerinden biri zevkle basit hazlar arasındaki farkı keşfetmektir, ikisi aynı şey demek değildir. Zevk, alınan hazzın bozulmuş şeklidir. İnsan acı çekerken bile zevk duyabilir. İşte bu uç unsur görev ve zevk arasındaki basit ilişkiyi temelden ayrıştırır. Bu aynı zamanda ideolojinin kendini bulduğu yerdir. Özellikle de dini ideolojinin varlığını ortaya koyduğu noktadır.
İnsan çölde gerçekten susuyor. Koladan başka ne içilebilir ki? Niye? Çok uzun zaman önce Marx bu konuda önemli bir açıklama yapmış. Ürün bizim satın aldığımız ve tükettiğimiz basit bir nesne değildir aslında. Ürün denilen şeyler, ideolojik ve hatta metafizik özelliklerle dolu nesnelerdir. Bir ürünün varlığı her zaman görünmez bir üstünlüğü yansıtır, ve kola için yapılan klasik tanıtımlar bu görünmez satır arası içeriği çok açık ifade eder.
Gerçek olan nedir? Kolanın diğer olumlu özelliklerinden biri değildir elbet.
Yaşadığımız, post modern olarak tanımladığımız toplumlarda zevk almaya mecbur tutuluruz. Zevk almak sapkınca bir göreve dönüşür adeta. Arzu etmek, belli bir nesneye karşı duyulan arzu değildir kesinlikle. Bu aynı zamanda arzulamaya karşı duyulan bir arzu olagelmiştir. Arzulamaya karşı duyulan arzu… belki de en çok arzuladığımız şeye kavuştuğumuzda artık onun bir şey ifade etmemesinin nedeni de budur, o isteğimiz artık tatmin olduğundan ötürü arzulamayız. En büyük melankolik deneyimlerden biri, bir şeye olan arzumuzun tamamen kaybolmasıdır. Duygu olarak sadece doğal ihtiyaçlarımızı karşıladığımız döneme de geri dönemeyiz artık. Diyelim ki bize sunulan üründen vazgeçtik ve sadece ihtiyaç duyduğumuz ürüne yöneldik. Susadığımız zaman su içeriz mesela. Bu duruma geri dönemiyorsunuz. Aşırılık sonsuza dek sürüyor.
Kola durdukça ısınıyor, artık gerçek kola gibi değil. İşte sorun da bu. Üstün bir durumdan en alt seviye bir durumu geçişi bilirsiniz. Kolayı soğuk olarak sunduğunuzda belli bir cazibesi vardır. Ama ısınınca bir anda berbat bir şeye dönüşüyor. Ürünlerin en temel diyalektiği budur. Burada ürünlerin gerçek ve nesnel özelliklerinden söz etmiyoruz. Sözünü ettiğimiz şey ürünlerin yanıltıcı, aldatıcı özellikleri.
Meşhur, “neşeye övgü” adlı eserin özelliği nedir? Genellikle insanlığa övgü olarak değerlendirilir. Kardeşlik ve tüm insanların özgürlüğü olarak değerlendirilir. Burada göze çarpan unsur, bu iyi bilinen melodinin evrensel boyutta adapte edilebilir olması. Birbiriyle tamamen tezat olan politik hareketler için kullanılabilir. Nazi Almanya’sında bu eser, çoğunlukla büyük toplumsal olayların kutlanmasında kullanılmıştır. Sovyetler birliğinde Beethoven ilah haline gelmiş ve Neşeye Övgü neredeyse bir Komünist şarkısı haline gelmiştir. Çin’de büyük kültür devrimi günlerinde neredeyse tüm Batı müziklerinin yasaklandığı günlerde Dokuzuncu Senfoni kabul görmüştür. Gelişmiş burjuva müziği eseri olarak yorumlanmasına izin verilmiştir. Güney Rodezya’da bestenin sözleri değiştirilerek milli marş olarak kullanılmıştır. Almanya Doğu ve Batı olarak ayrıldıktan sonra katıldıkları olimpiyatlarda bir Alman madalya kazandığında hem Doğu hem de Batı Almanya’nın marşı olarak Neşeye Övgü çalınıyordu. Bugün, Avrupa Birliğinin resmi olmayan marşı Neşeye Övgü’dür.
Fantezi dediğimiz şey bireylerin özel meseleleri değildir aslında. Fanteziler ideolojilerimizin ana merkezini oluşturan unsurlardır. Psikanaliz açısından fantezi temelde bir yalandır. Yalan olmasının nedeni yalnızca bir fantezi olması, gerçek olmaması değildir. Tutarlı olamamanın oluşturduğu boşluğu bu fanteziler doldurduğu için yalan. Görüş açımızı yitirdiğimizde, ne yapacağımızı tam olarak bilemediğimizde fanteziler bize kolay çözümler sunuyor.
Alman Hard Rock grubu Rammsstein, sıklıkla Alman Nazizmiyle flörtte olduğu, Nazi simgelerini kullanmakla suçlanır. Ama konserlerini dikkatlice gözlemlerseniz ne yaptıklarını gayet net görebilirsiniz. Örneğin en çok bilinen şarkılarından biri Raise Raise. Rammstein grubu Nazi ideolojisini oluşturan unsurları minimal düzeyde kullanmaktadır. Bunlar da şehvet duygularını harekete geçirmek için kullanılmaktadır. Belli bir haz yaratılmak isteniyorsa bu küçük yüz hareketleriyle yaratılabilir. Bunların belirgin bir ideolojik anlamı yoktur. Ramsstein’ın yaptığı anlında bu unsurları Nazi söyleminden kurtarmak, özgürleştirmektir. Bu şekilde ideolojik olandan çıkartarak zevk almamızı sağlamaya çalışmaktadır. Nazizimle mücadele etmenin yolu bu unsurlardan zevk almaktır.
Starbucktan bir kapiçino satın aldığımızda aynı zamanda bir ideolojiyi satın aldığımızın farkında mıyız? Hangi ideolojiyi? Siz de biliyorsunuz. Bir Starbucks mağazasından içeri girdiğinizde karşınıza değişik tanıtım afişleri çıkar. Mesela, bizim kahvelerimiz pahalı ama biz gelirimizin yüzde birini Guatemala’lı fakir çocuklara harcıyoruz, yoksullara yardım ediyoruz gibi… eskiden basit, sade tüketim söz konusuydu. Bir ürün satın alır sonra üzüntü duyardınız. Starbucks bu tüketim arzunuzu karşılar ve bir ürünü tüketirken vicdani rahatsızlığı ortadan kaldırır. Çünkü bir yandan tüketimde bulunuyor bir yandan da insani görevini yerine getirdiğini hissediyorsun. Bunu da ürüne yüksek fiyat ödeyerek yapıyorsun. Yani biraz fazla para vererek sadece bir tüketici olmuyor, çevreye karşı görevini de yerine getiriyorsun.
Kapitalizm oldukça tuhaf dinsel bir yapıya sahiptir ve kapitalizmin değişmez tek bir talebi vardır. Sermaye akışı mutlaka sağlanmalı, çoğalarak daha çok yayılmalı, kendi kendini çoğaltmalı ve bu amaç için her şey feda edilmeli. Hayatlarımızdan tutun, doğaya, çevreye kadar.
Bir Sapığın İdeoloji Rehberi