Yaşlılık
Cicero’nun Cato Maior’u İ.Ö.44’te, altmış iki yaşındayken yazdığı kabul edilmektedir. O sırada devlet işlerinden uzak olan Cicero’nun yapıtta Cato’nun ve başka yaşlı kimselerin siyasal eylemlerinden uzunca söz etmesi onun bu yapıtı yalnızca, kendisinin dediği gibi, yaşlılık denen yükü hafifletmek için değil, biraz da, yaşına karşın devlet işlerinde yine de pek yararlı olabileceğini anlatmak için yazdığını gösterir. Ancak Cicero’nun sevgili kızı Tulliola’yı yitirişi ve yaşının ilerleyişi de onu kesinlikle felsefeyle uğraşmaya ve bu türden yapıtlar arasında, yaşlılık konusunda da bir kitap yazmaya yönlendiren nedenler arasındadır. De Divination adlı yapıtından anladığımıza göre, Cicero ahlâkın düşük olduğu bir dönemde gençliğe ders vermek, yardımda bulunmak istemiştir. Cato Maior’u işte biraz da gençlerin kaçınmalarını istediği tehlikelerden söz etmek için yazmıştır.
Yapıtta Cato’ya soru soran gençler Cicero’nun sevdiği, değer verdiği ve birçok yapıtında övdüğü P .Cornelius Scipio Aemilianus ile arkadaşı C. Laelius’tur. Cicero yaşlılık konusundaki düşüncelerini Cato’ya söyletir; çünkü onun tarihsel bir kişilik olması dolayısıyla önem ve ilgiyle dinleneceğini düşünür. Öte yandan, Cato’nun siyasal ve yazınsal yapıtlarına hayran olduğu da bilinmektedir.
Yapıtta konuşan üç kişiden başka Cicero onlara aşağı yukarı bir yakınlığı olan birçok değerli Romalıdan da söz etmiştir. Cicero’nun bu kitabı kendisinden üç yaş büyük olan candan arkadaşı T. Pomponius Atticus’a adamasının nedeni, bu kahramanlar konusundaki birçok tarihsel ve süredizimsel (kronolojik) bilgileri onun Liber annalis adlı yapıtına borçlu oluşudur.
Cicero’nun bu küçük yapıtı başkalarından kapma değilse de, bütünüyle özgün de sayılamaz. Cicero burada başka yapıtlarındaki kimi düşüncelerini yinelemiş, Yunan yazar ve filozoflarının görüşlerini aktarmış ve aynı konuda yazılmış yapıtları az çok yansılamıştır. Buna karşın insanlara özgü soylu duygulardan öyle içtenlik ve coşkuyla söz etmiş, hem kendisini hem başkalarını avutmayı öyle candan istemiştir ki, yapıt oradan buradan alınan düşüncelerin ustaca birbirine bağlandığı duygusunu vermemektedir. Cicero yaşlılık konusunda birçok yazı okumuş olabilir; ama yapıttaki canlılık, sözünü ettiği duyguları duymuş ve düşünmüş, onlara kişiliğinden bir şeyler katmış olduğunu gösteriyor.
Dostluk
Cicero’nun felsefî yapıtlarından biri olan Laelius ya da De Amicitia (Laelius ya da Dostluk Üzerine) İ.Ö. 44 yılında yazılmıştır. Diyalog biçiminde olan bu kitaptaki konuşma, İ.Ö. 129 yılında geçer. Sanki Scipio Aemilianus’un ölümünden ( İ.Ö. 129 ) birkaç gün sonra, Scipio’nun çok yakın dostu Laelius, damatları Scaevola ve Fannius’la “dostluk” üzerine konuşur. Bu konuşmayı sonradan Scaevola, Cicero’ya aktarır.
Diyaloğu yöneten C. Laelius İ.Ö. 190 yılında doğmuş olmalıdır. Babası C. Laelius’la Scipio Africanus Maior’un dostluğu gibi, o da genç yaşta Scipio Aemilianus’la dost olmuş ve onun yazınsal çevresine girmiştir. Burada da Terentius ve Lucilius’la dost olmuştur. Stoa felsefesini yakından tanımış, Diogenes, Panaitios’un düşüncelerini Roma çevresine yaymıştır. Siyasal yaşama ne zaman başladığı bilinmemekle birlikte, İkinci Pön Savaşında Scipio’nun konsüllüğü sırasında ( İ.Ö. 147 ) onun legatı olarak çalışmıştır. İ.Ö. 145’te praetor olmuş ve bir söylevle, halk tribünlerinden C. Licinius Crassus’un “rahip kurullarının halk tarafından seçilmesi” önergesini reddettirmiştir. İ.Ö. 142 yılında Scipio’nun desteklemesiyle konsüllüğe adaylığını koymuş, ama Pompeius’a karşı yitirmiştir. Bu yüzden Scipio’yla Pompeius’un arası bozulmuştur. Ertesi yıl adaylığını yeniden koyup kazanmış ve 140 yılında Q. Servius Caepio ile birlikte konsül olmuştur. Tib. Gracchus’un önayak olduğu iç savaşta da Gracchus’a karşı çalışmıştır. İ.Ö. 132 yılı başında Tib. Gracchus öldürüldükten sonra, onun yandaşlarını tutuklatmak için kurulan konsüller kurultayına katılmıştır. 131 yılında Scipio’yla birlikte halk tribünü S. Papirius Carbo’nun, halk tribünlerinin yeniden seçilmesi önergesini reddettirmiştir. 129 yılında çok sevdiği dostu Scipio Aemilianus’u yitirmiştir. Scipio’nun arkasından ne kadar yaşadığı bilinmemekle birlikte, çok yaşamamış olmalıdır. Laelius’un ünü, yaşarken ona verilen bilge adından ve Scipio’yla olan yakın dostluğundan ileri gelir. Laelius’la Scipio arasındaki dostluğu Cicero, Tusculanae 112’de şöyle anlatıyor: “Askerlikteki eşsiz ünü yüzünden, Laelius Scipio’ya bir Tanrı gibi tapardı; ama, sivil yaşamda, daha yaşlı olduğu için, Scipio Laelius’a bir babaya gösterilen saygıyı gösterirdi.”
P. Cornelius Scipio Aemilianus Africanus minor, İ.Ö. 185 yılında doğmuştur. Babası Paulus Aemilios’tur. Scipio Africanus’un evlatlığı olduğu için Scipio soyadını, İ.Ö. 147 yılında Kartaca’yı yakıp yıktığı için Africanus sanını almıştır. Büyük bir komutan olan Scipio, aynı zamanda stoacı Diogenes’i, Panaitios’u, bundan başka Platon ve Aristoteles’i yakından tanıyan bir düşünürdü. Çevresine topladığı yüksek kültürlü Terentius, Lucilius, Polybios gibi yazarlarla ve Laelius gibi hukukçularla yazınsal bir çevre yaratmıştır. İ.Ö. 129 yılında, bir gün yatağında ölü olarak bulunmuştur. Onun, kendi canına mı kıydığı, yoksa öldürüldüğü mü iyice anlaşılamamış, Gracchus’ların annesinden kuşkulanılmıştır. Doğal olarak, De Amicitia’da Scipio doğrudan doğruya konuşmaya katılmıyor, ama Laelius, dostluk konusunda hep onun düşüncelerini aktardığından, diyalogda o hep karşımızdadır.
Diyaloğun öteki kişileri, Laelius’un damatları Q. Mucius Scaevola ve C. Fannius’tur. Q. Mucius Scaevola, hukukçu ve rahip yetiştiren ünlü Scaevola soyundandır. İ.Ö. 157 yıllarında doğmuştur. İ.Ö. 117 yılında konsül olmuş, İ.Ö. 88 yılında ölmüştür. Roma’nın en ünlü hukukçularından biri idi. C. Fannius Strabo, kayınbiraderinden biraz yaşlıdır. Üçüncü Pön Savaşına katılmıştır. Cicero’nun, Brutus’ta pek de iyi bir dille anlatmadığı bir tarih kitabı vardır.
Cicero’yla kitabını adına sunduğu Atticus arasında, eski ve büyük bir dostluk, genç yaşlarında başlayıp Cicero’nun ölümüne dek sürmüştür. Cicero’nun bütün yaşamı boyunca Atticus’a yazdığı mektuplar büyük bir deste tutar. Atticus siyasal yaşama karışmamış, tarih alanındaki kişisel çalışmalarıyla, ticaretle, malının yönetimiyle uğraşmıştır. Cicero’nun kitaplarını da o yayınlamıştır.
Cicero, De Amicitia’yı yazarken hangi kitabı örnek aldığını kesin olarak söylemiyor. Kitabın birçok yerinde Aristo ve Theophrasos’a yaklaşır. Aulus Gellius Noctes Atticae 13, 10’da Cicero’nun, Laelius’u yazmadan önce Theophrasos’un Peri Philias (Dostluk) adlı kitabını okumuş olduğunu söylüyorsa da, bu, Cicero’nun bu kitabı örnek aldığına kesin bir kanıt olarak gösterilemez. Cicero’nun; Aristo ve Theophrasos’un düşüncelerini içine alan Panaios’un Peri Kathekontos adlı kitabından esinlendiği kabul edilebilir. Aslında “Dostluk”a birçok bakımdan benzeyen “De Officiis”de de Cicero bu kitabı örnek almıştır: Dostluk’ta diyaloğu stoacı Laelius yönetiyor. Dostluğun tanımı tam anlamıyla stoa felsefesine uygundur, çünkü stoacılara göre dostlukta temel, birlikte yaşamaktan çok “symphonia” (anlaşma) dır; Cicero bunu “consensio” sözcüğüyle çeviriyor. Ama Cicero’nun yapıtı kendisine kaynak olarak gösterilebilecek yapıtlardan şu noktada ayrılır: Cicero, Yunan yazarlarının dostluk üzerine düşüncelerini birbirine dost iki Romalıda (Laelius, Scipio) canlandırıyor, bu düşünceleri onlara uyguluyor. Böylece düşünceler kişilik kazanıyor, canlanıyor, Romalılaşıyor.
Dr. Ayşe Sarıgöllü
Cicero Yaşlılık ve Dosluk kitabına önsöz
