“Nedir taht? Kadifeyle kaplanmış yaldızlı bir parça tahta. Devletim ben. Burada halkın temsilcisi yalnızca ben’im. Hata yapmış olsam bile, beni halkın içinde eleştirmemeliydiniz.
İnsanlar kirli çamaşırlarını evde yıkarlar. Fransa’nın bana olan ihtiyacı, benim Fransa’ya olan ihtiyacımdan daha fazla.” Napoteon Bonaparte
Tüm toplumların, grupların, dinlerin, hareketlerin kendi kahramanları olmuştur. Sovyet İhtilalı’nın kahramanı Lenin, mumyalanmış, Kızıl Meydan’da yatmaktadır. Bu mumyalanmış cesedin belki de Lenin’e ait olmadığına ilişkin söylentiler bile vardır. Yirminci yüzyıl, mumyalamanın gizlerini eski Mısırlılar kadar bilmiyor. Neden, tarihin ve yığınların gücüne inanan bir sosyalist devlet, bir kahramanı “canlı” tutmaya bu kadar özen göstersin? Kapitalist devletlerin de kendi kahramanları vardır, ama onlar genellikle özel baskı yöntemlerini güçlendirmek için bu kahramanları tüketim maddeleri gibi değiştirip dururlar. Kapitalist devletler, kahramanlar icat eder ve üretirler, sonra da günün birinde kitle iletişim araçlarının başarılı ve denetimli bir manevrasıyla onları öldürüverirler. Dinlerin de kahramanları vardır, inanç sahipleri kendi kahramanları adına yemin ederler, onlar uğruna ölürler ve çocuklarını onların adına kutsarlar.
Eğer altı bin yıldan beri süregelen uygarlıklar boyunca, iddia ettiğimiz gibi, daha eğitimli toplumlar aşamasına geldiysek, neden hâlâ böylesine hayattan kopuk tek boyutlu kahramanlarımız var? Bu, hem kendi totaliter eğilimimizden hem de düzenin bu eğilimimizi sömürme ihtiyacından kaynaklanıyor.
Halk masallarındaki efsanevi kişiler, egemen düzenin yarattığı kahramanların tersine, her zaman sıradan çevrelerde gündelik işlerle yüz yüze gelirler. Çoğu, sözde zaaflarıyla sergilenir. Zaaf sözcüğünü kullanmamız bile, genelde benimsediğimiz kahraman imajının totaliter olduğunu göstermeye yetiyor. Yoksa, hepimizin ortak ve normal bir özelliğini betimlemek için bir eksiklik olduğunu imâ eden “zaaf sözcüğünü kullanmak niye?
Eski Yunan, insani “zaafları” olan mitolojik tanrılarıyla çok daha özgür bir toplumdu. O her şeye kadir Zeus, kılıbık bir kocaydı. O zamandan bu yana kahramanlar “çok yol” kat etmişler ve giderek bizi yöneten güçlerin güdümüne girmişlerdir.
Kahramanın “insani” yanı, totaliter düzenin işine yaramaz. Bizim de “insani” olana fazla bir saygımız yoktur. Saygıyı kahramana gösteririz. Kahraman insan değildir. Kahramanlık eylemi ve onun halesinden yansıyan şeyler dışında, kahraman hakkında ne denli az şey bilinirse o kadar iyi olur. Totaliter düzen, “tek eylemli” kahramanlarını, insanlaşmadan ve yaşlılık vb. nedenler yüzünden utanç verici hale gelmeden önce kamuoyunun gözü önünden çeker. Çünkü kahramanın canlı tutulabilmesi için, sadece insanlann imgeleminde yaşaması gerekir. Bu yüzden kahramanlar, daima gerçekte olduklarından daha büyük olarak düşlenirler. Bir kahramanla karşılaştığımız zaman, en olağan tepkilerimizden biri, onu düşlediğimiz kadar büyük bulmadığımız için hayrete düşmek olur.
Teknolojinin kullanımı, düzenin kahramanını istediği gibi elinde oynatmasını kolaylaştırmıştır. Günümüz kahramanının imajı, özellikle televizyon ve fotoğraflar aracılığıyla denetleniyor. Halktan bir kişinin, kahramanın bizzat kendisini görebilmesi ya da onu gerçekten görmüş olan biriyle tanışabilmesi için aylar (gelecekte belki de yıllar) geçebilir. Kahramanın, kahramanlığıyla ilgili olmayan günlük yaşantısı sansüre tabidir. Biz genellikle, kahramanın horlaması, annesiyle sürtüşmeleri, şakaları, nefesinin kokması, yüzünün kızarması hakkında hiçbir şey bilmeyiz. Sabahlan nasıl bir ruh hâli içinde uyandığından hiç haberimiz olmaz. Bu tür ayrıntılar, kahramanın insanileşmesinin başlangıcı, dolayısıyla ölümü demektir. Skandal sözcüğü, kahramanla ilgili olarak kullanıldığında, genellikle, onu insan olma durumunda “suçüstü” yakaladığımız anlamına gelir. Kendimiz yaptığımız halde kahramanımızın yapmasına izin vermediğimiz pek çok şey içki içmek/kumar oynamak/zinâ işlemek ya da gülmek/yalan söylemek/kızarmak gibi içimizdeki normali bir zaaf olarak gördüğümüzün kanıtıdır. İkiyüzlülüğümüz, kahramanı yaratıp tecrit etmemizle bitmiyor. İnsani zaaflar gösterdiği için, düşüşünde de onun üstüne çullanıyoruz. “Sadece insan” olduğumuzu düşündüğümüz oranda bir kahramana gereksinme duyuyor ve onun gücünü yüceltiyoruz.
Kahramanlar, doğal olanı örtbas etmekte kullanılırlar. Toplumun ve insanın ikiyüzlü yaradılışı, bizim tek boyutlu kahramanlarımıza yansıtılmaz. Kahramanın tersine, bizler çelişkili şeyler yapabiliriz. Kahraman ise kararlı ve tutarlı olmalıdır.
Bir ülkede hain sayılan biri, başka bir ülkede kahraman sayılabilir. Çağımızda bu özellikle Sovyetler Birliği ve ABD için geçerlidir. Ama, her iki toplumu da özgürlükten yoksun olmakla suçlayan biri (Stalin’in kızı Svetlana gibi örneğin; önce ülkesini terk ederek ABD’ye sığınmış, sonra yeniden Sovyetler Birliği’ne ve en sonunda İngiltere’ye geçmişti) hiçbir toplumun kahramanı olamaz çünkü tüm toplumların sahte kahramanları vardır. Kahramanlar, bir McDonald’s hamburgeri kadar açık seçik tanımlanmış ve standartlaştırılmışlardır. Kahraman tüm ayrıntılarıyla, bir toplumun tüm önyargılarını ve değer yargılarım karşılamak zorundadır. En büyük Hıristiyan kahramanı İsa’yı ele alalım. Tasvirlerinde, ten ve göz rengi, görüntüsünün sergilendiği yere göre değişir. Böylece, İskandinavya’da İsa mavi gözlü sansın bir Sakson iken, Akdeniz’de esmer tenli bir Sami’dir. Kaç Hıristiyan, gerçekte olması gerektiği gibi sünnetli bir Isa hayal eder? Bir kahramanın tüm nitelikleri, yönetici sınıflann, iktidarların ideallerini, değer yargılarını, doktrinlerini karşılamalıdır. Kahramanın muğlak, belirsiz, kuşkulu yanlan olmamalıdır. Bize kahraman olarak sunulanları temsil eden tüm imgeler totaliterdir.
Kendimizi olduğumuz gibi kabul edinceye dek bizi tutsak edecek kahramanlar. Süpermenler ve tanrılar yaratmaya devam edeceğiz. Özgür toplumda kahramanlara yer yoktur. Özgür insanın kahramanları olmaz.
Kahraman olmayınca, bizler, birer bireyiz. Kahramanlarla birlikte ise bir grup oluşturuyoruz. Gruplar uyum yeteneğine sahiptir ve yasaları vardır. Bireysel olarak yaşarız, oysa kolektif olarak ancak varlığımızı sürdürürüz.
Kediler yazın tüylerini döker, kışın kalın bir posta bürünürler; bu, kedinin hayatta kalmayı sürdürebilmek için çevreye uyma sürecidir. Toplumsal “mevsim dönümleri” karşısında biz de, kahramanları ve ideolojileri değiştirmek suretiyle ayakta kalabiliriz. Nasıl ve ne kadar değişeceğimiz, bir halk yığını olarak, itaat etme ve uyum sağlama eğilimimizin bir fonksiyonudur. İlkelere dayanarak direnmek, türümüzün yaşamını sürdürmesi bakımından bir anlam taşımaz. Topluca uyum sağlamak suretiyle varlığımızı sürdürürüz. Ancak bireysel olarak kendimizi kabul ettirmek suretiyle “yaşarız.” Kendimize inanmadıkça, bireyselliğimizi vurgulamaya gücümüz yetmedikçe, grubun ardı sıra sürükleniriz.
Psikolog Asch şöyle bir deney yapmıştı: Biri diğerinden bariz bir şekilde daha uzun olan iki sicim parçasını, deneye tâbi tutulan kişinin de görebileceği şekilde bir grup insana sırayla göstererek uzun olanı seçmelerini istemiş, sonra da aynı soruyu deneğe sormuştu. Kendilerinden önceki kişilerin hepsi kısa sicimi seçtiğinden (deney tasarımı gereğince), bütün denekler de uzun sicim diye kısa olanı göstermişlerdi. Deneyden sonra hepsi, seçtikleri sicimin daha kısa olduğunu bildikleri halde, grup kararına uyduklarını açıklamışlardı.
Gaddarca fiziki güç kullanan bir polis devleti mi yoksa psikolojik denetime başvuran bir devlet mi? Bu, totalitarizmin türüne bağlıdır. Önemli olan, bizim ona uyum sağlamamızdır. Kahramanlara ise yalnızca itaat etmekle kalmıyor, onları sorgusuz sualsiz izliyoruz. Sirk hayvanları gibi itaat etmiyoruz tabii. Çelişkilerimizi görmemek için, yaptığımıza akılcı bir kılıf uyduruyoruz. Dengesi bozulmuş bir demokrasinin hemen akabinde gelen bir askerî diktatör, gözden düşmüş siyasal partilere daha birkaç hafta önce üye olan, bu partilere oy vermiş olan insanlar tarafından çoğunlukla alkışlanır. Korkuyoruz, itaat ediyoruz ve ayakta kalıyoruz.
Adorno, Horkheimer ve Frankfurt Okulu, insanlarda ya demokratik ya da otoriter bir kişilik bulmaya çalıştıklarında, tümüyle yanılgıya düşmekteydiler. Onların çalışmaları, II. Dünya Savaşındaki tarafları yansıtıyordu. Faşistlerin otoriter kişiliğe, faşizm karşıtlarının da demokratik bir kişiliğe sahip olduklarını iddia ediyorlardı. Bu kadar basit. Kuzey Amerika’da daha sonra yapılan araştırmalar gösterdi ki, onların demokrat sandığı Amerikalılar, savaştan sonra bile, Almanların savaş öncesinde olduğundan daha da fazla Yahudi düşmanıydılar. Kötülük, düşmanın özelliklerinden ya da kişiliğinden çok, hepimizin içindeki “düşman” kavramı içinde saklıdır.
Bronfenbrenner, örneğin Amerikalıların ve Rusların birbirleri hakkındaki düşüncelerinin tıpatıp eşleştiğini gösterdi. Her ikisi de birbirini aynı kötülüklerle tanımlıyorlar. Dostoyevski, bizim hem iyi hem kötü olduğumuzu göstermişti. Bir adım daha ileri giderek, neysek oyuz diyebiliriz. Kahramanlar, biz neysek o değiller.
Kahramanlar öylesine totaliterdir ki, bir kez yaratıldıktan sonra, öldükten sonra bile sorun olmaya devam ederler. Totaliter bir toplum, kahramanını belirli bir döneme özgü koşullar içinde yaratır ve tanır. Liderlerin değişmesi, geçmişteki bazı kahramanların terk edilmesine yol açar. Sovyetler Birliği bunun tipik bir örneğidir. Kremlin’in çevresindeki mezarlık duvarı, bir zamanlar yaz boz tahtasına dönmüştü, iktidar yapısındaki değişikliklere uygun olarak, kahramanın mezarı kaldırılıyor ya da geri getiriliyordu.
Kahramana birtakım eylemler izafe ettiğimiz, sonra da seyirci koltuğuna geçip oturduğumuz gerçeği, bu kahramanlar alaşağı edildiğinde ya da öldüğünde açık seçik ortaya çıkar. Kahramanın yiğitliklerine nasıl uyum sağlamışsak, onun düşüşüne de aynı şekilde uyum sağlarız. Kahraman güçlüyken onu destekleriz, zayıf olduğunda da onu terk ederiz. Kahramanın yükselişi ya da düşüşünün yaptıklarıyla hiçbir ilgisi yoktur. Her iki durum da, bizim onu görme biçimimizle ilintilidir.
Milyonlarca insan tarafından yüceltilen bir kahraman bir gecede aynı milyonlar tarafından terk edilebilir. Tarihte bunun birçok örneğini gördük. Yaşadığımız yüzyılda bunun belki en belirgin örneği, Çin Halk Cumhuriyeti ve Başkan Mao’dur. Neredeyse bir gecede (ama ölümünden sonra) onun temsil ettiği her şey yeni yönetim tarafından karalandı. Bir milyarı aşan nüfusuyla dünyanın en kalabalık ulusu da bunu tümüyle onayladı, en yakın destekçileri ve karısı dahil. Çin’in politikasında ve yönetiminde köklü değişikliklere tanık olduk. Daha önce fanatikçe el sallayıp, kendilerinden geçerek Mao’nun Kırmızı Kitap’ından özdeyişler okuyan aynı bir milyar insan, Mao’nun neredeyse tam karşıtı olan bir lideri alkışlamaya başladı.
Kahramanlar her şeyin daha iyiye gideceği kandırmacasına dayanarak, halka mesajlar vermekte kullanılırlar. Böylece, yeni vergiler konmasından tutun da savaşa girmeye kadar pek çok meselede, halka seslenirken hep en büyük kahramanın imajı kullanılır…
Gündüz Vassaf
Kaynak: Cehenneme Övgü
[Gündelik Hayatta Totalitarizm] İletişim Yayınları, 1999
