Hangi elinizi kullandığınız düşünme biçiminden işitmeye kadar birçok şeyi etkiliyor. Çocukken kalem alıp boyamaya başladığımızda ileride hangi elimizi kullanacağımız belli olur. Peki, sağ elini kullananların sayısı neden çok daha fazladır, solaklar neden azınlıktadır?
BBC’nin bir radyo programı için bu konuyu araştırmaya başladığımızda sorunun sandığımızdan çok daha karmaşık olduğunu gördük. Başka yönlerden de vücudumuzun bir tarafı ağır basıyor. Örneğin sağ ya da sol gözden biri diğerine göre daha iyi görüyordur.
Bunu basit bir testle öğrenebilirsiniz. Kolunuzu önünüze uzatıp başparmağınızı kaldırın. Önce iki gözünüzle bakın, sonra sırasıyla birini kapatarak. Hangi gözünüz daha baskınsa oradaki görüntü iki gözünüzle baktığınızda gördüğünüz resme daha yakın olacaktır.
Aynı şekilde kulağınızı da teste tabi tutabilirsiniz. Telefonu hangi kulağınıza tutuyor ya da gizlice dinlemek için duvara hangi kulağınızı dayıyorsunuz?
1:10 oranı
İnsanların yüzde 40’ında sol kulak, yüzde 30’unda sol göz, yüzde 20’sinde sol ayak, yüzde 10’unda ise sol el ağır basıyor. Bunun nedeni ne olabilir? Sol elini kullananlar neden bu kadar azınlıkta?
Eskiden çocuklarda solaklık giderilmesi gereken bir hata olarak görülürdü. Bugün de solaklığa dair olumsuz anlam yüklemesi hala dilimizde devam ediyor. İngilizcede sol anlamındaki ‘left’ kelimesinin kökeni, ‘zayıf’ anlamına gelen Anglo-Saxon ‘lyft’ kelimesine dayanıyor.
Peki, sağ ya da sol el kullanımını belirleyen şey nedir? Evrim açısından baktığımızda bir elde uzmanlaşmak mantıklı geliyor. Şempanzeler farklı görevlerde farklı ellerini kullanmayı tercih ediyor.
Primatologlar doğal ortamda şempanzeleri incelediğinde el kullanımlarının bizden çok farklı olduğunu gördü. Yaptıkları her işte yarısının sağ eli, yarısının sol eli kullandığı görüldü. O halde insandaki 1’e 10 oranı evrimin hangi aşamasında ortaya çıkmıştı?
Buna dair önemli bir veri Neandertallerin dişlerinde görüldü. İnsanın bu ataları zeki ama biraz beceriksizdi. Baskın olan elleriyle bıçağı tutup avladıkları hayvanın etini keser ve dişleriyle koparırdı. Öndeki kesici dişlerdeki yıpranma şekli hangi elin ne amaçla kullanıldığını gösterir. İlginçtir ki Neandertallerde de 1’e 10 oranına rastlandı.
Genetik faktör
Sağ ya da sol el kullanımı genetiğe bağlıdır. Ama genetikçiler hala DNA’nın hangi kısmının bunu belirlediğini bulmaya çalışıyor. Bu, 40 farklı gene bağlı olabilir. Yani, sol eli kullananların sadece yüzde 10 oranında olmasının nedeni hala bilinmiyor.
Peki, sol eli kullanmanın insan yaşamında herhangi bir etkisi var mı? Makas, fermuar ya da dolmakalem kullanırken biraz zorlanma dışında…
Sol el kullanımının beyni nasıl etkilediği konusunda tartışmalar uzun zamandır sürüyor. Beynin sağ kısmı sol eli, sol kısmı ise sağ eli kontrol ediyor. Solak olmak beynin yapısıyla ilgili bir şeylere işaret ediyor olabilir.
Londra’daki UCL Üniversitesinden psikolog Chris McManus’a göre, “Sol elini kullananlar bazı bakımlardan daha yetenekli iken bazı alanlarda da dezavantajları olabilir. Solaksanız beyniniz normalden farklı biçimde organizedir ve bu da size başkalarında olmayan yetenekler sunar.”
Oxford Üniversitesinden gelişim nöropsikologu Profesör Dorothy Bishop, yıllar boyunca solaklığı disleksi ve otizm gibi rahatsızlıklarla ilişkilendirenler olduğu gibi, mimar ve müzisyenlerin solak olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu söyleyerek olumluluklar atfedenlerin de olduğunu söylüyor.
Neden değil sonuç
Ancak Bishop bu bağlantıların biraz da seçmeli algıyla ilgili olduğunu düşünüyor. Bu tür bağlantıları bulmaya çalışan araştırmacılar, kendi tezlerini doğrulayan örnekleri abartıp, diğerlerini göz ardı edebiliyor olabilir.
Down Sendromu, epilepsi ve serebral palsi gibi rahatsızlıklarda sol-sağ el oranının 1:10 değil de 50:50 olduğunu gözlemleyen Bishop, solaklığın neden değil bir sonuç olabileceğini belirtiyor.
“Sorunları yaratan solaklığın kendisi değil. Solaklık, altta yatan başka bir nedenin belirtisi olabilir. Ama çoğu insanda entelektüel bilişsel gelişim açısından bunun herhangi bir önemi yoktur.”
Bu konudaki tartışma devam ediyor ve bu konuyla ilgili öğrenecek çok şey var daha. Fakat Belfast’taki Queen’s Üniversitesinden Peter Hepper’in çalışmaları sayesinde, anne karnındaki bebeğin hareketleri ultrasonla izlenerek doğduğunda hangi elini kullanacağı önceden tespit edilebiliyor.
Hepper, her 10 bebekten 9’unun sağ elinin baş parmağını emdiğini ve bunun genel nüfusun ortalamasını yansıttığını gördü. Bu çocuklar büyüdüğünde aynı ellerini kullanmaya devam ediyordu.
Neden çoğu kişi sağ elini kullanıyor? – Jason G Goldman
Sağ elini kullanan insanlar dünya çapında çoğunluğu oluşturuyor. Bunun nedeni ne olabilir? Jason Goldman araştırdı.
Hangi eli kontrol etmesi daha kolaydır? Yazarken hangi elinizi kullanıyorsanız yemek yerken de aynı eli kullanırsınız. İnsanların yüzde 74 ila 96’sı sağ elini kullanıyor. İngiltere’deki Liverpool Üniversitesi’nden arkeolog Natalie Uomini’ye göre “solak insanların çoğunlukta olduğu bir toplum hiç olmadı”.
Herhangi bir yöne meyletme durumu beyinde başlar. Bazı işlemlerin beynin sol yarıküresinde, bazılarının ise sağ yarıkürede kontrol edildiğini biliyoruz. Ayrıca hem vücudumuzda hem de beynimizde kesişen sinirler, vücudumuzun sağ tarafının beynin sol tarafıyla ya da tersi halde kontrol edilmesini sağlıyor. Yani beynin sol yarıküresi sağ tarafımızdaki el, bacak ve gözümüzü kontrol ediyor.
Bazı uzmanlar bu nörolojik işbölümünün 500 milyon yıldır hayvanlarda hakim olduğuna inanıyor. Beynin iki yarısının farklı görevleri aynı anda yerine getirmesini sağlamak üzere bu özellik gelişmiş olabilir. Örneğin beynin sol yanı, yiyecek toplamak gibi günlük işleri yapmak, sağ yanı ise çevreyi sürekli kolaçan ederek tehlike durumunda ani reaksiyon göstermek için evrilmiş olabilir.
Ayağa kalkmak
Kanıtlaması zor olmakla birlikte şöyle bir ihtimal mümkündür: İlk insanlar (hominid) iki ayakları üzerinde doğrulup ellerini başka işler yapmak ve alet tutmak için serbest kıldığında bu uzuvlarını farklı kullanmaya meyilliydi. Ya da Stephanie Braccini’nin İnsan Evrimi Dergisi’ndeki (Journal of Human Evolution) makalede belirttiği gibi, “bireysel asimetrinin pekişmesi hominidlerin ayağa kalkarak alet kullanmasıyla başlamış olabilir”.
Braccini ve ekibi bu iddiayı desteklemek üzere şempanzeleri gözlediğinde şunu fark etti: Şempanzeler dört ayak üzerinde iken herhangi bir el tercihi söz konusu olmazken, iki ayak üzerine kalktıklarında yarısı sol eli, diğer yarısı ise sağ eli kullanıyordu.
Peki ne oldu da ilk insanlar daha çok sağ eli tercih etmeye başladı? Bunu tespit etmek için araştırmacılar kendi sağ ve sol ellerini kullanarak yaptıkları yontma taş aletleri o dönemden kalan aletlerle karşılaştırdılar ve şu sonuca vardılar: Hominidlerin sağ ellerini tercih etme durumunun 2 milyon yıldan daha eskiye dayandığını gösteren yeterli delil yoktu.
Fakat Kenya’daki Koobi Fora bölgesinde 1,5 milyon öncesinden kalma Homo habilis ve Homo erectus türlerine mensup atalarımız taş aletlerini yaparken sağ ellerini daha çok kullandıklarına dair verilere rastlandı. 600 bin yıl öncesine geldiğimizde ise artık sağ elin baskınlığı bariz olarak görülüyordu. O dönemden kalan Homo heidelbergensis türü insan dişlerindeki yıpranma şekli, yiyeceklerin sağ elle ağza götürüldüğünü gösteriyordu.
Dil unsuru
Bu açıklama bize bu değişimin ne zaman oluştuğuna dair fikir veriyor, ama nedenini açıklamıyor. Bazı uzmanlar bunu dil ile ilişkilendiriyor. İnsanların çoğu, işlerini sağ elle yapıyor; bunu beynin sol yarıküresi kontrol ediyor; ve aynı şekilde dille ilgili işlemler de sol yarıkürede yapılıyor. Aslında dil için beynin sol tarafının kullanılması sağ el kullanımının da bir yan etki olarak gelişmesine neden olmuş olabilir.
Yani sağ el kullanmaya meyletme durumu, beynimizdeki sistemin tesadüfi bir yan ürünü olabilir. Fakat kanıtlaması zor, hatta imkânsız bir hipotez bu.
Solaklara gelince… 1977’de Psikoloji Bülteni adlı dergide yayımlanan bir makaleye göre, “sol el kullanımını, iddia edildiği gibi herhangi bir eksiklikle ilişkilendirecek fazla veri bulunmuyor”. Hatta bazı araştırmalar, solakların beyin hasarlarını daha kolay onardığını gösteriyor. Ayrıca herhangi bir kavgada sürpriz unsuru oluşturarak dövüş sporlarında daha başarılı olmaları da mümkün. Bütün bunlar genel normdan farklı olmanın avantajlı olduğunu gösteriyor.
Bu makalelerin İngilizce aslını BBC Future sayfasında okuyabilirsiniz.
