Bu dönemde Marx, kendi görüşleri yönünden Hegelci bir idealist idi. Berlin’deyken Hegel felsefesinden tanrıtanımaz ve devrimci sonuçlar çıkarma çabasında olan (aralarında Bruno Bauer’in de bulunduğu) “sol-Hegelciler” çevresine katılmıştı.
Öğrenimini tamamladıktan sonra Marx, profesör olmak umuduyla Bonn’a geçti. Ne var ki, 1832 yılında Ludwig Feuerbach’ı kürsüsünden uzaklaştıran, 1836’da üniversiteye dönmesine izin vermeyen, ve 1841’ de genç profesör Bruno Bauer’in Bonn’da ders vermesini yasaklayan hükümetin gerici politikası, Marx’ın akademik kariyer yapma düşüncesini terketmesine yolaçtı. Bu sıralarda, Almanya’da sol-Hegelci görüşler hızla yayılıyordu. Ludwig Feuerbach özellikle 1816’dan sonra, tanrıbilimi eleştirmeye, 1841’de kendi felsefesinde egemen duruma geçen materyalizme dönmeye başladı (Hıristiyanlığın Özü).
1843 yılı onun “Geleceğin Felsefesinin İlkeleri” adlı yapıtının yayınlandığı yıl oldu. Engels, daha sonraları Feuerbach’ın bu yapıtları için, bu kitapların “kurtarıcı etkisini bir kimsenin bizzat tatması gerek” diye yazıyordu. “Biz (yani Marx dahil, sol-Hegelciler) hepimiz, birden bire foyerbahçı olduk.” Bu sırada, sol-Hegelciler ile ilişkisi bulunan Renanya’daki bir kısım radikal burjuvalar, Köln’de Rheinische Zeitung (ilk sayısı 1 Ocak 1842’de yayınlandı) adıyla bir muhalefet gazetesi kurdular. Marx ve Bruno Bauer, başyazarlar olarak çağrıldılar ve 1842 Ekiminde, Marx, başyazar oldu ve Bonn’dan Köln’e gitti. Marx’ın yönetimi altında, gazetenin devrimci-demokratik eğilimi giderek ağırlık kazandı ve gazete üzerinde hükümet ikili ve üçlü sansür koydu ve daha sonra da 1 Ocak 1843’te yayınını durdurma kararı aldı. Marx, bu tarihten önce, yöneticilikten çekilmek zorunda kaldı, ama onun çekilmesi de gazeteyi kurtarmadı, Mart 1843’te gazete kapandı. Marx’ın Rheinische Zeitung’a yazdığı aşağıda belirtilen (Bibliyografya’ya bakınız) başlıca makalelerden başka, Engels Moselle vadisindeki[1] bağcı köylülerin durumları üzerine yazılmış bir makaleyi kaydetmektedir. Marx’ın gazetecilik çalışmaları ona, ekonomi politiği yeterince bilmediğini gösterdi ve tutkuyla bu konuyu incelemeye girdi.
1843’te, Marx, daha öğrenci iken nişanlanmış olduğu, çocukluk arkadaşı Jenny von Westphalen ile, Kreuznach’ta evlendi. Karısı, Prusya soyluluğunun gerici bir ailesinden gelmekteydi; karısının ağabeyi, en gerici bir dönemin -1850-58- Prusya içişleri bakanlığını yapmıştı. 1843 sonbaharında, Marx, Arnold Ruge ile birlikte (Arnold Ruge, 1802-1880 – sol-Hegelci; 1825-30’da hapis; 1848’den sonra siyasal sürgün; 1866-70’ten sonra da Bismarkçı), yurt dışında radikal bir dergi çıkarmak üzere, Paris’e gitti. Bu derginin, yani Deutsch-Französische Jahrbücher’in yalnızca bir sayısı yayınlandı; Almanya’da gizlice dağıtılma güçlüğü ve Ruge ile anlaşmazlık yüzünden yayın kesildi. Marx’ın bu dergideki yazıları onun daha o zamandan “var olan her şeyin amansız eleştirisini” ve özellikle “silahla eleştiriyi”[2] savunan ve yığınlara ve proletaryaya çağrıda bulunan bir devrimci olduğunu göstermektedir.
Eylül 1844’te, Friedrich Engels, birkaç günlüğüne Paris’e geldi ve bu tarihten sonra Marx’ın en yakın arkadaşı oldu. Her ikisi de, o dönemin Paris’teki devrimci grupların kaynaşma içindeki yaşantısında en etkin yerlerini aldılar, (o zamanlar Proudhon’un öğretisi özel bir önem taşıyordu. Marx, 1847de yayınladığı “Felsefenin Sefaleti” adlı yapıtı ile bu öğretiyi paramparça etti); küçük-burjuva sosyalizminin değişik öğretilerine karşı zorlu bir savaşım vererek, devrimci proleter sosyalizmi ya da komünizmin (Marksizmin) teorisini ve taktiklerini geliştirdiler. Prusya hükümetinin ısrarlı isteği üzerine Marx, tehlikeli bir devrimci olarak, 1845 tarihinde, Paris’ten sürüldü. Brüksel’e gitti. 1847 ilkyazında Marks ve Engels, Komünist Birlik[3] adlı gizli propaganda derneğine katıldılar; Birliğin İkinci Kongresinde (Londra, Kasım 1847) önemli rol oynadılar ve kongrenin isteği üzerine, 1848 Şubatında yayınlanan ünlü Komünist Manifesto’yu kaleme aldılar. Bu yapıt, duru ve parlak bir deha ile yeni bir dünya anlayışını, toplumsal yaşamı da kucaklayan tutarlı bir materyalizmi; en geniş ve en derin gelişim öğretisi olarak diyalektiği; sınıf savaşımının kuramını ve proletaryanın -yeni, komünist toplumun yaratıcısının- dünya tarihindeki devrimci rolünü açıklar.
1848 Şubat Devriminin[4] patlak vermesi üzerine Marx Belçika’ dan sürüldü. Paris’e döndü, Mart Devriminden[5] sonra buradan da ayrılarak, Almanya’ya, Köln’e geçti ve burada 1 Haziran 1848’den 19 Mayıs 1849’a kadar yayınlanan Neue Rheinische Zeitung’un başyazarlığını yaptı. Yeni teori, 1848-49 devrimci olayları sırasında ve daha sonra da dünyanın bütün ülkelerindeki tüm proleter ve demokratik hareketler tarafından parlak bir biçimde doğrulandı. Karşı-devrimcilerin başarısı, Marx hakkında önce adli kovuşturma açılmasına (9 Şubat 1849’da beraat etti) ve sonra da Almanya’dan sürülmesine (16 Mayıs 1849) yol açtı. Marx, ilkönce Paris’e gitti, 13 Haziran 1849[6] gösterisinden sonra yeniden sürüldü ve bunun üzerine, ömrünün sonuna kadar yaşadığı Londra’ya gitti.
Marx ile Engels arasındaki mektuplaşmalardan da (bunlar 1913’te yayınlandı) açıkça anlaşılacağı gibi siyasal bir sürgün olarak son derece sıkıntılı bir yaşam içindeydi. Yoksulluk, Marx ve ailesinin sırtına çökmüştü; Engels’in kesintisiz ve özverili mali yardımı olmasa idi, Marx, sadece Kapital’i tamamlayamamakla kalmayacak, aynı zamanda yoksulluk altında ezilip gitmesi kaçınılmaz olacaktı. Üstelik, küçük-burjuva sosyalizmin ve genel olarak proleter olmayan sosyalizmin yaygınlık kazanmış olan öğreti ve eğilimleri, Marx’ı, sürekli ve amansız bir savaşıma zorluyor ve kimi zaman da onu en kudurgan ve en müthiş kişisel saldırılara karşı koymak zorunda bırakıyordu (Herr Vogt).[7] Siyasal sürgün çevrelerinden uzak duran Marx, esas olarak ekonomi politiğin incelenmesine kendini vererek, bir kaç tarihsel çalışmasında materyalist teorisini geliştirdi. Marx, bu bilimi, “Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı” (1859) ve “Kapital” (Birinci Cilt, 1867)’de devrimcileştirdi.
Ellilerin sonları ve altmışlarda, demokratik hareketlerin yeniden canlılık kazanması, Marx’ı pratik eyleme itti. 1864 (Eylül 28)’te, Uluslararası İşçi Birliği -ünlü Birinci Enternasyonal- Londra’da kuruldu. Marx, bu örgütün kalbi ve ruhu idi, örgütün ilk Çağrı’sının,[8] bir dizi kararın, bildiri ve tebliğin yazarı idi. Çeşitli ülkelerin işçi hareketlerinin birleştirilmesinde, [proleter olmayan, marksizm- öncesi sosyalizmin farklı biçimlerinin (Mazzini, Proudhon, Bakunin, İngiltere’deki liberal-sendikacılık, Almanya’daki Lasalcıların sağa kaymaları) ortak harekete yöneltilmesi çabalarında ve bütün bu mezhep ve akımların teorileriyle savaşta, Marx, değişik ülkelerin işçi sınıflarının proleter savaşımı için ortak bir taktik oluşturdu. Paris Komünü’nün düşüşünden (1871) -Marx, bunun son derece derin, sade, parlak, etkin ve devrimci bir değerlendirmesini (Fransa’da İç Savaş, 1971) yapmıştır- ve Bakunincilerin Enternasyonalin bölünmesine yol açmalarından sonra, örgütün Avrupa’da varlığını sürdürmesi olanağı kalmamıştı. Enternasyonalin Lahey Kongresi’nden (1872) sonra, Marx, Enternasyonalin Genel Konseyinin New-York’a taşınmasını sağladı. Birinci Enternasyonal, tarihsel görevini yerine getirmişti ve yerini bütün dünya ülkelerindeki işçi hareketlerinin büyük boyutlarda geliştiği bir döneme bırakıyordu. Bu dönemde ayrı ayrı ulusal devletlerde işçi sınıfının sosyalist yığın partileri kuruluyor ve hareketin kapsamı genişliyordu.
Enternasyonal içindeki yoğun çabası ve bundan da daha yoğun olan teorik çalışmaları, Marx’ın sağlığını bozmuştu. Ekonomi politiği yeniden biçimlendirme ve Kapital’in tamamlanması işini sürdürdü, bunun için bir yığın yeni malzeme topladı ve birkaç dil üzerinde (örneğin Rusça) çalıştı. Ne var ki, sağlığının bozulması Kapital’i tamamlamasını önledi.
2 Aralık 1881’de karısı öldü ve 14 Mart 1883’te Marx, koltuğunda otururken sessiz sedasız göçtü. Eşi ile birlikte, Londra’da Highgate mezarlığında yatmaktadır. Marks’ın çocuklarından birkaçı, aile Londra’da sefalet içinde yaşadığı sırada, çocukken öldüler. Üç kızı, İngiliz ve Fransız sosyalistleri ile evlendiler: Eleanor Aveling, Laura Lafargue ve Jeny Longuet. Sonuncusunun oğlu, Fransız Sosyalist Partisinin üyesidir.
Bibliyografya
MARX’ın yapıtları ve mektupları, henüz tümüyle biraraya getirilip yayınlanmamıştır. Marx’ın yapıtlarından, Rusçaya çevrilenler, diğer dillere çevrilenlerden daha fazladır. Marx’ın yapıtlarının aşağıdaki listesi tarih sırasına göre düzenlenmiştir.
1841’de Marx, Epiküros’un felsefesi üzerine tezini yazdı. (Bu, ilerde daha çok sözünü edeceğimiz, Literarischer Nachlass’ın kapsamına alınmıştır.) Bu tezinde, Marx, hâlâ, hegelci idealist bakış açısına sıkı sıkıya bağlıdır.
1842’de, Marx, Rheinische Zeitung’a (Köln) makaleler yazdı, bunların arasında, altıncı Ren Diyetindeki özgür basın tartışmalarının bir eleştirisi, odun kaçakçılığına ilişkin yasa konusunda bir makale, siyasetin, ilâhiyattan ayrılmasını savunan bir diğer makale (kısmen Literarischer Nachlass’ın kapsamına alınmıştır) vb. bulunmaktadır. Burada, Marx’ın, idealizmden materyalizme ve devrimci demokrasiden komünizme geçişinin belirtilerini görürüz.
1844’te, Paris’te Marx ve Arnold Ruge’un yönetiminde, Deuts- he-Französische Jahrbücher yayına başladı. Burada, bu geçişin en sonu gerçekleştirildiği görülür. Marx’ın, bu dergide yayınlanan makaleleri arasında, en dikkate değer olanları şunlardır: Hegelci Hukuk Felsefesinin Bir Eleştirisi (Literarischer Nachlass’ın yanısıra, ayrı bir broşür olarak da yayınlanmıştır.) ve Yahudi Sorunu Üzerine, (gene Literarischer Nachlass’da; Znaniye Yayınevi tarafından Ucuz Kitaplık serisinden 210 numaralı broşür olarak çıkarılmıştır).
1845’te, Marx ve Engels, birlikte Main’deki Frankfurt’da, Kutsal Aile, Bruno Bauer ve Ortaklarına Karşı başlıklı bir broşür yayınladılar. (Literarischer Nachlass yanısıra, broşür olarak iki Rus baskısı vardır: biri, 1906’da, St. Petersburg’da Novy Golos tarafından öteki, 1907’de, St. Petersburg’da, Vestnik Znaniya tarafından yayınlandı.)
1845 ilkyazında, Marx, Feuerbach üzerine tezlerini yazdı. (Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach başlıklı broşüründe ek olarak yayınlanmıştır. Rusça bir çevirisi bulunmaktadır.)
1845-1847’de, Marx, Vorwarts, Deutsche-Brüsseler-Zeitung, (1847); Westphalisches Dampfboot (Bielefeld, 1845-48); Der Gesell- schaftsspiegel (Elberfeld, 1846) gazetelerine, birçok makaleler yazdı. (Bunların çoğu, biraraya getirilmemiş, yeniden basılmamış ya da Rusçaya çevrilmemiştir.)
1847’de Marx, Proudhon’a karşı temel yapıtını, Proudhon’un Sefaletin Felsefesi’ne yanıt olarak, Felsefenin Sefaleti’ni yazdı. Kitap, Brüksel ve Paris’te yayınlandı. (Rusçada, Novy Mir’in çıkardığı, biri G. Lvoviç, diğeri Alekseyeva, sonuncusu da Prosveşçeniye tarafından çevrilmiş ve hepsi de 1905-1906’da yayınlanmış olan üç baskı vardır.)
1848’de, Brüksel’de, Serbest Ticaret Üzerine Konuşma yayınlandı (Rusça çevirisi mevcuttur, bunu, Londra’da, Engels’in işbirliği ile yayınlanan ve sanırım, Avrupa’nın bütün dillerine ve diğer birkaç dile çevrilmiş olan ünlü Komünist Partisi Manifestosu izledi. (Bu yapıtın, 1905 ve 1906 yıllarına ait, Molot, Kolokol, Alekseyeva vb. tarafından çevrilmiş hemen hemen sekiz Rusça baskısı vardır, çoğuna elkonulmuştur. Bunlar çeşitli başlıklar altında çıktılar: Komünist Manifesto, Sosyal Sınıflar ve Komünizm, Kapitalizm ve Komünizm, Tarih Felsefesi. Hem bunun, hem de Marx’ın diğer yapıtlarının tam ve en doğru çevirileri, Emeğin Kurtuluşu Grubunun dışarda yayınlanmış basımları arasında bulunabilir.)
1 Haziran 1848’den, 19 Mayıs 1849’a kadar, Köln’de, Marx’ın gerçekte baş yöneticiliğini yaptığı Neue Rheinische Zeitung yayınlandı. Marx’ın, günümüze kadar devrimci proletaryanın en iyi ve hâlâ aşılmamış organı olarak kalan bu gazetede yayınlanmış olan makaleleri, tümüyle biraraya getirilmemiş ve yeniden basılmamıştır. Bunların en önemlileri, Literarischer Nachlass’ın kapsamına alınmıştır. Bu gazetede basılmış olan Ücretli Emek ve Sermaye (1905 ve 1906’da, Kozman, Molot, Myagkov ve Voviç tarafından, dört Rusça basımı yapılmıştır) ve gene aynı gazeteden Yönetimdeki Liberaller (1906’da St. Petersburg’da Znaniye Yayınevi tarafından, ucuz kitaplar serisinden, 272 numaralı broşür olarak basılmıştır) tekrar tekrar broşür halinde çıkartılmıştır.
1849’da, Marx, Köln’de, İki Siyasal Duruşma’yı (Marx’ın basın yasasına aykırı davranmak ve hükümete karşı silahlı direniş çağrısında bulunmak suçlamasıyla yargılandığı ve bir jüri tarafından beraat ettirildiği duruşmada kendini savunurken yaptığı iki konuşma 1905 ve 1906’da çıkartılan ve Alekseyeva, Molot, Myagkov, Znaniye ve Novy Mir’e ait, beş basım halinde Rusça çevirileri mevcuttur),
1850’de, Hamburg’da, Marx, Neue Rheinische Zeitung dergisini, altı sayı çıkardı. Burada basılan en önemli makaleler, daha sonra, Literarischer Nachlass’ın kapsamına alınmıştır. Bunların içinde özellikle dikkate değer olanlar, 1895’te, Engels tarafından, Fransa’da Sınıf Savaşımları, 1848-1850 başlıklı bir broşür halinde tekrar basılan, makalelerdir. (Rusça çevirisi, M. Malih Kitaplığınca, 5960 numara ile basılmıştır; ayrıca, Bazarov ve Stepanov’un çevirdiği ve 1906’da, St. Petersburg’da Skirmunt tarafından yayınlanan Toplu Tarihsel Çalışmalar’da ve bir de Yirminci Yüzyılın Düşünceleri ve Görüşleri St. Petersburg, 1912’de de mevcuttur.)
1852’de, New York’ta, Marx’ın, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i başlıklı bir broşürü yayınlandı. (Yukarda adı geçen yayınlarda Rusça çevirisi mevcuttur).
Aynı yıl, Londra’da, Enthüllungen über den Communistenproress in Köln, (Rusça çevirinin başlığı, Komanyardların Köln Duruşması, Halk Bilimi Kitaplığı, n° 43, St. Petersburg, 28 Ekim 1906) yayınlandı.
Ağustos 1851’den 1862’ye kadar,[9] Marx, New York Tribune’e düzenli olarak yazı verdi, buradaki makalelerin çoğu, imzasız, başyazı olarak çıktı. Bunların arasında en göze çarpanı, Marx ve Engels’in ölümünden sonra, Almanca olarak tekrar basılan bir dizi makaledir: Almanya’da Devrim ve Karşı-Devrim (Bazarov ve Stepanov’un çevirdiği toplu yapıtlarda, bir Rusça çevirisi mevcuttur, ve sonra, 1905-06’da, Alekseyeva, Obşçestvennaya Polza, Novy Mir, Vseobçkaya Bilioteka ve Molot tarafından çıkartılan, beş basım halinde, broşür biçiminde çıkmıştır). Marx’ın Tribune’deki makalelerinin bazıları, daha sonra, Londra’da, ayrı broşürler halinde yayınlandı; örneğin, 1856’da yayınlanan Palmerston üzerine makale: 18. Yüzyılın diplomatik Tarihinin Açıklanması (Liberal İngiliz Bakanlarının, sürekli olarak Rusya’ya rüşvet karşılığı bağlılıkları konusunda), ve diğerleri. Marx’ın ölümünden sonra, kızı Eleanor Aveling, onun Doğu sorunuyla ilgili Tribune makalesinden bir kaçını Doğu Sorunu başlığı altında, 1897’de Londra’da yayınladı. Bir kısmı Rusçaya çevrilmiştir: Savaş ve Devrim, Sayı I, Marx ve Engels: Yayınlanmamış Makaleler (1852, 1853, 1854), Harkov 1919 (Düşüncemiz kitaplığı).
1854’ün sonlarından itibaren ve 1855 yılı boyunca Marx, Neue Oder-Zeitung’a ve 1861-62’de Viyana gazetesi Presse’e katkıda bulundu. Marx’ın sayısız mektupları gibi, bu makaleler de toplanmıştır ve ancak birkaçı Die Neue Zeit’ta yeniden basılmıştır. Aynı durum, Marx’ın 1859 İtalya Savaşının diplomatik tarihi üzerine yazdığı Das Volk (Londra 1859) makaleleri için de geçerlidir.
1859’da, Marx’ın Ekonomi Politiğin Eleşitirisine Katkı’sı Berlin’de yayınlandı (Rusça çevirileri: Moskova 1896, Manuilov tarafından hazırlanmıştır; St. Petersburg 1907, Rumyantsev tarafından çevrilmiştir).
1860’ta Marx’ın Herr Vogt başlıklı bir kitapçığı Londra’da yayınlandı.
1864’te, Marx tarafından yazılan Uluslararası İşçi Birliğinin Çağrısı Londra’da çıktı (Rusça çevirisi mevcuttur). Marx, Enternasyonal Genel Konseyinin sayısız manifestolarının, çağrılarının ve kararlarının yazarı idi. Bu malzeme tahlil edilmiş ya da hatta derlenmiş olmaktan çok uzaktır. Bu çalışmaya ilk yaklaşım, Gustav Jaevkh’in Marx’ın birkaç mektubunu ve karar taslaklarını içeren Die Internationale başlıklı kitabıdır (Rusça çevirisi: St. Petersburg 1906, Znaniye Yayınevi). Genel Konseyin Paris Komünü Üzerine Söylevi, Marx tarafından yazılmış olan Enternasyonale ait belgelerdendir. Bu belge, 1871’de, Londra’da Fransada İç Savaş başlıklı bir kitapçık halinde çıktı (Rusça çeviriler: Lenin tarafından hazırlanmış olan bir çeviri Molot Yayınevi ve diğerleri).
1862 ve 1874 arasında Marx, Enternasyonalin bir üyesi olan Kugelmann’la mektuplaştı (iki Rusça çeviri: biri Goihbarg adlı birine ait, öteki Lenin tarafından hazırlanmış).
1867’de Marx’ın temel yapıtı Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi, Birinci Cilt, Hamburg’da çıktı. İkinci Cilt 1885’te ve Üçüncü Cilt 1894’te, Marx’ın ölümünden sonra Engels tarafından yayınlandı. Rusça çevirileri: Birinci Cilt, beş baskı halinde (ikisi Danielson’un çevirisi olarak, 1872 ve 1898; diğer ikisi E. A. Gurvich ve L. M. Zak’ın çevirisi olarak ve Struve’nin basıma hazırlamasıyla; 1. baskı – 1899, 2. baskı – 1905; bir diğeri ise Bazarov ve Stepanov’un basıma hazırlamasıyla). İkinci ve Üçüncü ciltler Danielson’un çevirisi olarak, (pek yeterli değildir) ve, bir de Bazarov ve Stepanov’un basıma hazırlamasıyla (bu daha iyidir) çıktı.
1876’da Marx, Engels’in Herrn Eugen Dührings Umwalzung der Wissenschaft (Anti-Dühring) adlı yapıtının yazılmasına katkıda bulundu; tüm çalışmanın elyazmasını gözden geçirdi ve ekonomi politiğin tarihi üzerine bütün bir bölüm yazdı.
Marx’ın aşağıdaki yapıtları ölümünden sonra yayınlanmıştır:
Gotha Programının Eleştirisi (St. Petersburg 1906, ve Die Neue Zeit’ta Almanca olarak, 1890-1891, sayı 18);
Değer, Fiyat ve Kâr[10] (26 Haziran 1865’te verilen bir konferans;
Die Neue Zeit, XVI, 1897-1898; Rusça çevirileri, Molot, 1906, ve Lvoviç 1905, tarafından çıkarılmıştır);
Aus dem literarischen Nachlass Von Karl Marx Friedrich Engels und Ferdinand Lassalle, üç cilt, Stuttgart 1962 (Rusça çevirisi, Akselrod ve diğerleri tarafından basıma hazırlanmıştır, 2 cilt, St. Petersburg 1908:
Birinci Cilt, ayrıca E. Gurviç tarafından da basıma hazırlanmıştır, Moskova 1907. Ayrı olarak yayınlanan, Lassalle’ın Marx’a yazdığı mektuplar Literarischer Nachlass’a dahil edilmiştir);
K. Marx’ın F. Engels’in ve Başkalarının F.A. Sorge’ye ve Başkalarına Mektupları (Rusçada iki basım, biri Akselrod tarafından hazırlanmış, öteki Lenin’in önsözü ile Dauge tarafından yayınlanmıştır);
Kapitalin dördüncü cildinin elyazması olan ve Kautsky tarafından yayınlanan Theorien über den Mehrwert [Artı-Değer Teorileri], dört bölümlü üç cilt, Stuttgart 1905-10. (Yalnızca birinci cilt Rusçaya çevrilmiştir; üç basım; St. Petersburg 1906; Plehanov tarafından basıma hazırlanmıştır; Kiev 1906, Jeleznot tarafından basıma hazırlanmıştır ve Kiev, 1907, Tuçapski tarafından basıma hazırlanmıştır.) 1913’te Marx- Engels Yazışmaları’nın dört büyük cildi Stutgart’ta yayınlandı, bunlardan I, Eylül 1844 ve 10 Ocak 1883 arasında yazılmış olan 386 mektubu içeriyor ve Marx’ın biyografisinin ve görüşlerinin incelenmesi için çok değerli bir malzeme yığını sağlıyordu.
1917’de, Marx ve Engels’in yapıtlarının iki cildi çıktı, bunlar 1852-62 dönemine ait makalelerini içeriyordu (Almanca).
Marx’ın yapıtlarının bu listesini bitirirken, çoğunlukla Die Neue Zeit, Vorwarts ve öteki Almanca sosyal-demokrat yayınlarda çıkan daha kısa makalelerinin ve mektuplarının sayılmadığını belirtmek gerek. Marx’ın Rusça çevirilerinin listesi de, özellikle 1905-1906’da çıkan kitapçıklar açısından, kuşkusuz tamam değildir.
Marx ve Marksizm üzerine olan yazın çok geniştir. Yalnızca en önde gelenlerine değineceğiz ve yazarları üç ana gruba ayıracağız: önemli sorunlarda Marx’ın görüş açısına bağlı kalan Marksistler; özünde Marksizme düşman olan burjuva yazarları; ve Marksizmin bazı temellerini kabul ettiklerini öne sürerlerken, aslında onun yerine burjuva kavramlar koyan revizyonistler. Narodniklerin Marx’a karşı tutumu revizyonizmin özellikle bir Rus türü sayılmalıdır.
Werner Sombart, Ein Beitrag zur Bibliographie des Marxismus (Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, XX, 2. Heft.[11] 1905, s. 413-430), adlı yapıtında tamam olmaktan çok uzak bir liste halinde üç yüz kadar başlık verir. Gerek Die Neue Zeit -1883-1907 ve devamı- dizininde, gerekse Jozef Stammhammer’in Bibliographie des Sozialismus und Kommunismus, Bd. I-III[13] Jena (1893-1909) başlıklı yapıtında daha fazlası bulunabilir. Marksizm üzerine ayrıntılı bir bibliyografya için ayrıca Bibliographie der Sozialwissenschaften’e bakınız. Berlin, Jahrgang I, 1905 u. ff..[14] Ayrıca da N. A. Rubakin’in Kitaplar Arasında adlı yapıtına bakınız (cilt 2, 2. basım). Burada yalnızca en önemli bibliyografyalara değiniyoruz. Maks’ın biyografisi konusunda her şeyden önce, Friedrich Engels’in 1878’de Brunswick’te Bracke tarafından yayınlanan Volkskalender’deki[15] ve Handwarterbuch der Staats-wissenschaften, Bd. 6,9.600-03’teki[16] makalelerine dikkat çekilmelidir; W. Liebknecht, Karl Marx Zum Gedachtniss[16] Nuremberg 1896; Lafargue, Karl Marx Persönliche Erinnerungen;[17] W. Liebknecht, Karl Marx, 2. Baskı, St. Petersburg 1906; P. Lafargue Karl Marx’a Ait Anılarım, Odessa 1905 (orijinali için bkz: Die Neu Zeit, IX, 1); Karl Marx: Anısına, St. Petersburg 1908, 410 sayfa, Y. Nevzoroj, N. Rojkov, V. Bozarov, Y. Steklov, A. Finn- Yenotayevsky, P. Rumyantsev, K. Renner, H. Roland-Holst, V. llyin, R. Luxemburg, G. Zinovyev, Y. Kamenev, P. Orlovski, M. Taganski’ye ait makalelerin bir derlemesi; Franz Mehring,Karl Marx. Marx’ın, Amerikan sosyalisti Spargo tarafından İngilizce olarak yazılmış olan geniş biyografisi (John Spargo Karl Marx, His Life and Work, London 1911) yeterli değildir. Marx’ın eylemlerinin genel bir gözden geçirmesi için ise Karl Kautsky’nin Die Historische Leistung von Karl Marx. Zum 25 Todestag des Meisters[18] başlıklı yapıtına bakınız, Berlin 1908. Bu yapıtın Rusça çevirisi Karl Marx ve Tarihsel Önemi başlığını taşımaktadır, St. Petersburg 1908. Ayrıca Clara Zetkin’in Karl Marx und sein lebenswerk[19] başlıklı popüler broşürüne de bakınız (1913). Marx’a ait anılar: Vestnik Yevropi’de Annenkov’un anıları, 1880 n° 4 (ayrıcaAnılar’ında Cilt 3, Olağanüstü Bir Onyıl, St. Petersburg 1882); Ruskoye Bogalstvo, 1906, n° 12’de Karl Schurz’un anıları; Vestnik Yevropi, 1909, n° 6 ve devamında M. Kovalevski’nin anıları.
Marxist felsefe ve tarihsel materyalizm konusunda en iyi açıklamayı G. V. Plehanov vermiştir, Yirmi Yıl, St. Petersburg 1909, 3. baskı; Savunmadan Saldırıya, St. Petersburg 1910; Marxizmin Temel Sorunları, St. Petersburg 1908; Eleştirmenlerimin Bir Eleştirisi, St. [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19]
Petersburg 1906; Birci Tarih Görüşünün Gelişmesi, St. Petersburg 1908 ve diğer yapıtları. Antonio Labriola, Materyalist Tarih Görüşü Üzerine [Rusça], St. Petersburg 1898; ayrıca Tarihsel Materyalizm ve Felsefe, St. Petersburg 1906; Franz Mehring, Tarihsel Materyalizm Üzerine [Rusça] (Prosveşçeniye ve Molot’a ait iki baskı), St. Petersburg 1906 ve Lessing Efsane [Rusça], St. Petersburg 1908 (Znaniye); ayrıca bakınız Charles Andler (Marxist değildir), Komünist Manifesto. Tarih, Giriş Yorumlar [Rusça], St. Petersburg 1906, ayrıca bakınız Tarihsel Materyalizm, St. Petersburg 1908, Engels, Kautsky, Lafargue ve daha birçoklarına ait makalelerden oluşan bir derleme; L. Akselrod, Felsefi Taslaklar, Tarihsel Materyalizmin Felsefî Eleştirmenlerine Bir Yanıt, St. Petersburg 1906. Dietzgen’in Marxizmden başarısız sapmalarının özel bir savunması, E. Untermann’ın Die Logischen Mângel des engeren Marxismus[20] adlı yapıtında bulunabilir, Münih 1910, 753 sayfa (geniş ama pek ciddi olmayan bir çalışma). Hugo Riekes’in, Zeitschrift für die gesamte Staalswisenschaft, 62, Jahrgang, 1096, 3. Heft, s. 407-32’deki Die Philosophische Wurzel des Marxismus[21] başlıklı çalışması, Marxist görüşlerin bir muhalifi tarafından yazılmış, materyalizm açısından bu görüşleri felsefi bütünlüğünü gösteren ilginç bir çalışmadır. Benno Erdmann’ın Jahrbuch für Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirtschaft (Schmollers Jahrbuch), 1907, 3. Heft, s. 156’daki, Die Philosophischen Voraussetzungen der materialistischen Geschichtsauffassung[22] başlıklı çalışması Marx’ın felsefi materyalizmin bazı temel ilkelerinin çok yararlı bir formülasyonu ve bugünkü kantçılık ve genel olarak bilmesinlercilik açısından ona karşı ileri sürülen iddiaların bir özetidir. Rudolph Stammler (kantçı), Wirtschaft und Recht nach der materialistischen Geschichtsauffassung,[23] 2. baskı, Leipzig 1906; Woltman (gene bir kantçı), Tarihsel Materyalizm (Rusça çevirisi, 1901); Vorlander (gene bir kantçı) Kant ve Marx [Rusça], St. Petersburg 1909. Ayrıca bir yanda A. Bogdanov, V. Bazarov ve diğerleri öte yandan ise V. İlyin[24] arasındaki polemiğe de bakınız. (Birincilerin görüşleri Marxizm Felsefesinin Bir Özeti, St. Petersburg 1908; A. Bogdanov, Büyük Bir Fetişizmin Çöküşü, Moskova 1909 ve diğer yapıtlarda, V. İlyin’in görüşleri ise Materyalizm ve Ampiryo- [20] [21] [22] [23] [24] kritisizm, Moskova 1909’da mevcuttur.) Tarihsel materyalizm ve ahlak üzerine: Karl Kautsky, Ahlak ve Materyalist Tarih Anlayışı, St. Petersburg 1906 ve Kautsky’nin birçok başka yapıtı; Louis Boudin, Bugünkü Eleştiriler Işığında Karl Marx’ın Teorik Sistemi, V. Za- suliç’in editörlüğü altında İngilizce’den çevrilmiştir, St. Petersburg 1908; Hermann Gorter, Derhistorische Materialismus,[25] 1909. Marxizme karşı olanların yapıtlarından Jugan-Baronovski’nin Marxizmin Teorik Temelleri’ni, St. Petersburg 1907; S. Prokopoviç’in Marx’ın Bir Eleş- tirisi’ni, St. Petersburg 1901; Hammacher’in Das Philosophisch-ökono- mische System des Marxismus[26] adlı yapıtını, Leipzig 1910 (730 sayfa, alıntılar derlemesi); Werner Sombart’ın Sosyalizm ve Ondokuzuncu Yüzyılda Sosyal Hareket’ini [Rusça], St. Petersburg; Marx Adler’in (kantçı) Kausaitat und Teleologie, Viyana 1909; Marx Studien ve gene aynı yazarın Marx als Denker adlı yapıtlarını[27] sayabiliriz.
Hegelci bir idealist olan Ciovanni Gentile’in La filosofia di Marx[28] Pisa 1899, başlıklı kitabı da dikkate değer. Yazar, genellikle kantçıların, pozitivistlerin vb. dikkatinden kaçan Marx’ın materyalist diyalektiğinin bazı önemli yönleri üzerinde durmaktadır. Gene bunun gibi: Levy’nin Feuerbach’ı, Marx’ın esas felsefi öncellerinden biri hakkında bir çalışmadır. Marx’ın bazı yapıtlarından alıntılardan oluşan yararlı bir derleme de Çernişevski’nin Bir Marksistin Not Defteri’nde bulunabilir, St. Petersburg (Dyelo), 1908. Marx’ın ekonomik öğretisi üzerine aşağıdaki kitaplar dikkate değer: Karl Kautsky, Karl Marx’ın Ekonomik Öğretileri (Rusça pek çok basımı vardır), Tarım Sorunu, Erfurt Programı ve pek çok broşür. Ayrıca bkz: Edvard Bernstein, Marx’ın Ekonomik Öğretisi, Kapital’in Üçüncü Cildi (Rusça çeviri, 1905); Gabriel Deville, Kapital (Kapital’in birinci cildinin açıklaması, Rusça çeviri 1907). Tarım sounu konusunda, Marxistler arasındaki, revizyonizm denen şeyin bir temsilcisi Edvard David’dir, Sosyalizm ve Tarım (Rusça çeviri, St. Peters- burg 1902). Revizyonizmin bir eleştirisi için ise, V. İlyin, Tarım Sorunu, I. Kısma bakınız, St. Petersburg 1908. Ayrıca V. İlyin aşağıdaki kitaplarına bakınız: Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi, 2. baskı, St. Petersburg 1908; Ekonomik Denemeler ve Makaleler, St. Petersburg 1899; Tarımda Kapitalizmin Gelişme Yasaları Üzerine Yeni Veriler, Kitap 1, 1917. Fransa’daki tarımsal ilişkilere ait en son verilere Marx’ın görüşlerinin bazı sapmalarla [25] [26] [27] [28] uygulanması Compere-Morel’in La question agraire et le socialisme en France’ında[29] bulunabilir, Paris 1912, 455 sayfa. Marx’ın ekonomik görüşlerinin, ekonomik yaşamın son görüngülerine uygulanarak daha da gelişmiş hali için Hilferding’in Finans Kapital’ine [Rusça], St. Petersburg 1911, bakınız (Yazarın değer teorisine ilişkin görüşlerindeki önemli hatalar Kautsky’nin “Gold, Papier und Ware” -“Altın, Kağıt Para ve Metalar”- başlıklı makalesinde düzeltilmiştir, Die Neue Zeit, XXX, 1; 1912, s. 837 ve 866) ve ayrıca V. İlyin’in Emperyalizm, Kapitalizmin En Yüksek Aşaması, 1917; başlıklı yapıtına bakınız. Pyotr Maslov, Tarım So- runu’nda (iki cilt) ve Ekonomik Gelişmenin Teorisi’nde bulunabilir, Die Neu Zeit, XXIX, 1, 1911.
Burjuva profesörler arasında pek yaygın olan marjinal fayda teorisi denen teori açısından Marx’ın ekonomik öğretisinin bir eleştirisi aşağıdaki yapıtlarda bulunmaktadır: Böhm-Bawerk, Zum Abschluss des Marxschen Systems[30] (Berlin 1896, Staatswiss. Arbeiten, Festgabe für K. Knies’de), Rusça çevirisi, St. Petersburg 1897. Marx’ın Teorisi ve Eleştirisi ve ayrıca Kapital und Kapitalzins, 2. baskı, iki cilt Innsbruck, 1900-1902 (Rusça çevirisi, Kapital ve Kârlar, St. Petersburg 1909). Aynca bkz: Riekes, Wert und Tauschwert (1899),[31] von Bortkiewicz, Wert- rechnun und Proisrechnung im Marxschen System (Archiv für Sozial- wissenschaft, 1906-1907);[32] Leo von Buch, Über Die Elemente der politischen Ökonomie. 1. Th. Die Intensitât d. Arbeit, Wert u. Preis69 (Rusça da yayınlanmıştır). Marxist açıdan Böhm-Bawerk’in eleştirisinin bir tahlili için Hilferding’in Böhm Bawerks Marx Kritik’ine[33] (Marx- Studien, 1. Band, Vienna, 1904) ve Die Neue Zeit’ta yayınlanmış olan daha kısa makalelere bakınız.
Marksizmin yorumunda ve gelişmesinde iki temel akım -“revizyonist” ve radikal (“ortodoks”)- ile ilgili olarak bkz: Edvard Bernstein’in Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (Almanca orijinali, Stuttgard 1899; Rusça çevirisi: Tarihsel Materyalizm, St. Petersburg 1901 ve Toplumsal Sorunlar, Moskova 1901); ayrıca bkz: Tarihten ve Sosyalizmin Teorisinden başlıklı yapıtı, St. Peters- burg 1902. Bernstein’a bir yanıt, Karl Kautsky’nin [29] [30] [31] [32] [33] [34] Bernstein und des sozialdemokratische Programım’ında (Almanca orijinali, Stuttgart 1899, dört baskı halinde Rusça çevirisi; 19051906). Fransız Marksist yazını için bkz. Jules Guesde, Quatre ans de lutte des classes, En garde; ve Questions d’hier et d’aujourd’huil (Paris 1911);[35] Paul Lafargue, Le determinisme economique de K. Marx (Paris 1909);[36] Anton Pannekoek, Zwei Tendenzen in der Arbeiterbewegung.[37]
Marksist sermaye birikimi teorisi üzerine Rosa Luxemburg’un yeni bir yapıtı vardır, Die Akkumulation des Kapitals (Berlin 1913),[38] ve onun Marx’ın teorisini yanlış yorumlamamasına ilişkin bir tahlili de Otto Bauer yapmıştır. Die Akkumulation des Kapitals (Die Neue Zeit, XXX, 1, 1913, s. 831 und 862).[39] Ayrıca bkz: Vorwarts’de Eckstein ve 1913 yılında Bremer Bürger-Zeitung’da Pannekoek.
Marksizm üzerine eski Rus yazınından şu aşağıdakileri belirtmek gerek: B. Çiçerin, “Alman Sosyalistleri”, Bezobrazov’un Siyasal Bilim Derlemesi’nde, St. Petersburg 1888 ve Siyasal Doktrinler Tarihi, Kısım 5, Moskova 1902,156 sayfa; yukardakine Zieber tarafından verilen bir yanıt, “Bay Çicerin’in Gözlükleriyle Alman İktisatçıları”, Toplu Yapıtlar’ın- da, c. 11, St. Petersburg 1900; L. Slonimski, Karl Marx’ın Ekonomik Öğretisi, St. Petersburg 1898; N. Zieber, Sosyal Ekonomik Araştırmalarında David Ricardo ve Karl Marx, St. Petersburg 1885 ve iki ciltlik Toplu Yapıtlar’ında St. Petersburg 1900. Ayrıca J. Kaufmann’ın (J.K.-n) 1872 Vestnik Yevropi, 1872, n° 5’te Kapital üzerine bir gözden geçirmesi – bu makale, Marx’ın Kapital’in ikinci baskısına ekinde J. K.-n’ın savlarını diyalektik-materyalist yönteminin doğru bir açıklaması olarak kabul etmiş ve aktarmış olması gerçeğiyle dikkati çekmektedir.
Marksizm konusunda Rus Narodnikleri -N. K. Mihavlovski- Russkoye Bogatsitvo’da, 1894, n° 10 ve 1895, n° 1 ve 2; ayrıca Toplu Yapıtlarında yeniden basılmış olan P. Struve’nin Eleştirel Notlar’ı (St. Petersburg 1894) üzerine görüşler. Mihaylovski’nin görüşleri Marksist bir açıdan, K. Tulin (V. İlyin) tarafından Ekonomik Gelişmemizi Niteleyen Verilefinde tahlil edilmiştir (St. Petersburg 1895, sansür tarafından yok edilmiştir), sonradan V. İlyin’in Oniki Yıl Boyunca’sında yeniden basılmıştır, St. Petersburg 1908. Diğer narodnik yapıtlar: V. V., Siyaset Çizgilerimiz, St. Petersburg 1892 ve Yetmişlerden Yirminci Yüzyıla, St. Petersburg 1907; Nikolay’un, Reform Sonrası Toplumsal Ekonomimizin Özeti, St. Petersburg 1893; V. Çernov, Marksizm ve Tarım Sorunu, St. Petersburg 1906 ve Felsefi ve Sosyolojik Denemeler, St. Petersburg 1907.
Narodniklerin yanısıra şu aşağıdakilere de değinebiliriz: N. Karayev, Tarihsel Materyalizmin Üzerine Eski ve Yeni Denemeler, St. Petersburg 1896, 1913’te Ekonomik Materyalizmin Bir Eleştirisi başlığı altında 2. baskı; Masarik, Marksizmin Felsefi ve Sosyolojik Temelleri [Rusça], Moskova 1900; Croce, Tarihsel Materyalizm ve Marksçı İktisat [Rusça], St. Petersburg 1902.
Marx’ın görüşlerinin doğru bir değerlendirmesi için, onun en yakın düşünce ve çalışma arkadaşı Friedrich Engels’in yapıtlarını tanımak gerekir. Engels’in tüm yapıtlarını hesaba katmadan Marksizmi anlamak ve sunmak olanaksızdır.
Anarşizm açısından Marx’ın bir eleştirisi için bkz: V. Çerkezov, Marksizmin Öğretileri, iki bölüm, St. Petersburg 1905; V. Tucker, Bir Kitabın Bedeli [Rusça], Moskova 1907; Sovel (sendikalist), Modern Ekonominin Toplumsal İncelemeleri, Moskova 1908.
V. İ. Lenin, KARL MARX: Marksizmin Bir Açıklaması ve Kısa Bir Biyografik Özeti, Eriş Yay., 2003.
*Viladimir İliç Lenin, Karl Marx, Marksizmin Bir Açıklaması ve Kısa Bir Biyografik Özeti, Lenin tarafından Granat Ansiklopedik-Sözlük için Temmuz-Kasım 1914’de yazıldı. 1915 yılında Granat Ansiklopedik-Sözlük’de V. İ. Lenin imzasıyla yayınlandı. 1918 yılında Priobi Yayınevi tarafından, Lenin’in önsözüyle birlikte ayrı bir kitapçık olarak yayınlandı.
[“Marx-Engels-Marksizm”, Mayıs 1990, İkinci Baskı, s: 7-57, Sol Yayınları. Çeviri: Vahap Erdoğdu.]
Notlar
[1] Marks’ın “Moselle Muhabirinin Doğrulanması” adlı yazısı sözkonusudur. -Ed.
[2] Karl Marks, “Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisine Giriş”, Din Üzerine, Sol Yayınları, Ankara 1976, s. 37 vd.. -Ed
[3] Komünist Birlik -1847 yazında Londra’da kurulan devrimci proletaryanın birinci uluslararası örgütü. Birliğin örgütleyicileri ve liderleri Birliğin talimatıyla, Komünist Partisi Manifestosu’nun yazarları, Marx ve Engels idi. Birlik, burjuvaziyi alaşağı etmeyi, eski burjuva toplumunu sınıf karşıtlıklarıyla birlikte ortadan kaldırmayı ve sınıfsız ve özel mülkiyeti olmayan yeni bir toplumu kurmayı amaçlıyordu.
1852 Kasımına kadar süren varlığı sırasında, proleter devrimcilerin eğitim merkezi olarak, proletarya partisinin çekirdeği olarak ve Uluslararası İşçi Birliğinin (Birinci Enternasyonalin) öncüsü olarak önemli bir rol oynadı. Onun tarihi, Engels’in “Komünist Birliğin Tarihi Üzerine” adlı makalesinde ele alınmıştır .(Bkz: Marx and Engels, Collected Works, Moskova 1962, c. 11, s. (338-57).)
[4] Şubat 1848’deki Fransız burjuva devrimi.
[5] Mart 1848’de başlayan Almanya ve Avusturya’daki burjuva devrimi.
[6] Küçük-burjuva partisi (“La Montagne”’) tarafından, Cumhurbaşkanının ve Yasama Meclisi çoğunluğunun 1848 [7] Anayasasını çiğnemesini protesto etmek üzere Paris’te düzenlediği bir halk gösterisi. Göstericiler dağıtılmıştı.
Marx’ın bonapartçı ajan K. Vogt tarafından yazılan iftira dolu uydurması “Allgemeine Zeitung’a Karşı Davam”a yanıt olarak yazdığı Herr Vogt kitapçığı.
[8] Uluslararası İşçi Birliği Açılış Söylevi.
[9] Engels, Handwarterbuch der Staalswissenschaften Band VI, s. 603’teki Marx üzerine makalesinde, ve Bernstein, Encyclopaedia Britannica, 1911, Onbeşinci Baskısına yazdığı Marx konusundaki makalesinde yanlışlıkla tarihleri 1853-60 olarak vermektedirler. Bkz: Marx ve Engels, Briefwechsel, 1913 baskısı.
[10] Daha sonra Ücret, Fiyat ve Kâr olarak yayınlandı. -Sol Yayınları.
[11] “Marxizm Bibliyografyasına Bir Katkı”, Toplumsal Bilim ve Toplumsal Politika Arşivi, c. 20, kitap 2’de yayınlandı. -Ed.
[12] Sosyalizm ve Komünizm Bibliyografyası, c. 1-3. -Ed
[13] Toplumsal Bilimler Bibliyografyası, Berlin, yayının ilk yılı, 1905 ve onu izleyen yıllar. -Ed
[14] Halk Günlüğü. -Ed.
[15] Politik Bilimler Sözlüğü, c. 6, s. 600-603. -Ed
[16] W. Liebknecht, Karl Marx Bibliyografik Anılar. -Ed
[17] Paul Lafargue, Marx’ın Kişisel Anıları. -Ed
[18] Karl Kautsky, Karl Marx’ın Tarihsel Katkısı, Ustanın Ölümünün Yirmibeşinci Yıldönümü Üzerine. -Ed
[19] Clara Zetkin, Karl Marx ve Mesleği, -Ed.
[20] E. Untermann, Dar Marxizmin Mantıksal Kusurları. -Ed.
[21] Hugo Riekes, “Marxizmin Felsefi Kökleri”, Bütün Siyasal Bilimler Dergisi, 62’nci yayın yılı, 1906, s. 407-37 -Ed.
[22] Benno Erdmann, “Tarihin Materyalist Anlayışının Felsefi Varsayımları” Yasama, Yönetim ve Ulusal Ekonomi Yıllığı’nda (Schmoller Yıllığı), 1907, Kitap 3, s. 1-56. -Ed.
[23] Rudolph Stammler, Tarihin Materyalist Anlayışına Gâre İktisat ve Yasa -Ed.
[24] V. İlyin, V. İ. Lenin’in yazınsal takma adlarından biri. -Ed.
[25] Hermann Gorter, Tarihsel Materyalizm. -Ed.
[26] Hammacher, Marxizmin Felsefi-İktisadi Sistemi. -Ed.
[27] Marx Adler, Nedensellik ve Erekbilim ve Düşünür Olarak Marx, -Ed.
[28] Giovani Gentile, Marx’ın Felsefesi. -Ed.
[29] Compere-Morel, Fransa’da Tarım Sorunu ve Sosyalizm. -Ed.
[30] Böhrn-Bawerk, Kari Marx ve Sisteminin Sonucu. -Ed.
[31] Riekes, Değer ve Değişim Değeri, (1895). -Ed.
[32] Von Bortkiewicz, Marxçı Sistemde Değerin Hesaplanması ve Fiyatın Hesaplanması (Toplumsal Bilimler Arşivi 1906-07). -Ed.
[33] Leo von Buch, Ekonomi Politiğin Öğeleri Üzerine, Emeğin Yeğinliği, Değer ve Fiyat. -Ed.
[34] Hilferding. Böhm-Bawerk’in Marx’ı Eleştirisi. -Ed.
[35] Jules Guesde, Sınıf Mücadelesinin Dört Yılı, Dikkat! Günün Sorunları, Paris 1911. – Ed.
[36] Paul Lafargue, İktisadi Belirlenimcilik. Karl Marx’ın Tarihsel Yöntemi, Paris 1909.- Ed.
[37] Anton Panliekoek, Emek Hareketinde İki Eğilim. -Ed.
[38] Rosa Luxemburg, Sermayenin Birikimi, Berlin 1913.-Ed.
[39] Otto Bauer, Sermayenin Birikimi, (Die Neue Zeit, XXX, 1, 1913, s. 831 ve 862). -Ed.
