GERÇEĞİ ANLAYAMAYACAĞINIZ KORKUSU, SİZİ HİÇ RAHATSIZ ETMEDİ Mİ? – NIETZSCHE

“En katı ahlakın hüküm sürdüğü, sürekli tehlike ile karşı karşıya bulunan, o küçük topluluğun savaş durumundaki insanı için en büyük haz nedir? Güçlü, kinci, düşmanca, hain, güvensiz, en kötü şeyleri yapmaya hazır, yoksunluğun ve ahlakın katılaştırdığı ruhlar için yani? Acımasızlığın verdiği haz: Bu gibi durumlarda bu tür bir ruhun acımasızlık konusundaki yaratıcılığı ve doyumsuzluğunun bir erdem olarak kabul edilmesi gibi. Zalimin eylemleri ile topluluk rahatlar, sürekli korku ve tedbirin neden olduğu cesaretsizliği üzerinden atar. Acımasızlık insanlığın en eski debdebeli mutluluklarındandır. “

“Henüz belirmemiş olan birçok sabah kızılı vardır.”
Rigveda

Önsöz

Bu kitapta bir “yeraltı çalışanını” bulacaksınız; burgulayan, kazan, toprağın altını oyan bir kimseyi. Onu ancak böyle bir dip çalışmasını görecek gözleriniz varsa görebilirsiniz: Işığın ve havanın her uzun süreli eksikliğiyle birlikte ortaya çıkan sıkıntı, kendini aşırı derecede göstermeden ne denli yavaş, ihtiyatlı ve yumuşak bir inatçılıkla ilerliyor o. Kendisinin bu karanlık işinden memnun olduğunu söyleyebilirsiniz. Ona bir inan yol gösteriyor, bir teselli ödüllendiriyor gibi gözükmüyor mu? Belki de kendi uzun karanlığının olmasını istiyor, anlaşılmazlığının, gizliliğinin, gizemliliğinin. Çünkü kendisinin neye sahip olacağını da biliyor: kendi sabahına, kendi kurtuluşuna, kendi tan kızılına? … Mutlaka geri dönecek. Ona aşağıda ne yaptığını sormayın. Görünürdeki bu Trophonios ve yeraltılı yeniden “insan olunca” size onu kendisi söyleyecek. Onun gibi bu kadar uzun süreyle köstebek olunca insan, yalnız olunca, susma alışkanlığını tümden yitiriyor…

Sabırlı dostlarım, size, kolaylıkla bir anma konuşması, bir ölüm töreni nutku olabilecek bu gecikmiş önsözde aşağıda ne yapmak istediğimi gerçekten anlatmak istiyorum. Çünkü ben geri geldim — paçayı kurtardım. Sizi de aynı tehlikeli girişime zorlayacağımı sanmayın! Ya da sadece aynı yalnızlığa! Çünkü kim kendine bu tür yolları seçerse, hiç kimseyle karşılaşmaz: Bunu da “kendi yolları” ortaya çıkarıyor. Bu konuda kimse ona yardım elini uzatmıyor. Tehlike, kaza, kötülük ve fırtına gibi karşılaştığı her tehlikeyle tek başına başa çıkmak zorundadır. İşte onun kendisi için seçtiği yolu var ve bu kendisi içine ilişkin acı zaman zaman duyduğu bıkkınlık ne kadar da anlamsız: Örneğin bizzat kendi arkadaşları onun nerede olduğunu, nereye gittiğini tahmin edemeyip arada sırada kendi kendilerine: “Aslında o nasıl gidiyor? hala bir yolu… var mı?” diye soruyorlarsa, bunu bilmenin ne yararı var?

Vaktiyle herkesin yapamayacağı şeyleri yapardım. Derinlere inip, toprağın altını deliyordum, eski bir güveni, biz filozofların birkaç bin yıldan beri en sağlam temel üzerine inşa eder gibi üzerine kurmaya özen gösterdiğimiz güveni araştırıp ortaya çıkarmaya başlamıştım… şimdiye dek kurulan her bina çökmüş olmasına karşın, tekrar tekrar üzerine gidiyordum: Ahlaka olan güvenimizi sarsmaya başlamıştım. Ama beni anlamıyorsunuz?

Bugüne değin iyi ve kötü üzerine en berbat düşünceler ortaya kondu. Bu, her zaman çok tehlikeli bir şey oldu. Vicdan, iyi bir şöhret, cehennem; duruma göre polisin bizzat kendisi önyargısızlığa izin vermiyordu ve vermiyor. İşte günümüz ahlakı üzerine, her otorite karşısında alınan tavırda olduğu gibi, düşünmemek, pek de konuşmamak gerekiyor: Burada… itaat edilir! Dünya var olduğundan bu yana, hiçbir otorite kendisinin eleştiri konusu yapılmasına istekli görünmemiştir. Ve hem de ahlakı eleştirmek, ahlakı bir sorun, sorunlu bir şey olarak ele almak: Nasıl olur? Bu ahlak dışı değil miydi… şimdi değil mi? — Ama ahlak, eleştiren elleri ve işkence aletlerini kendisinden uzak tutmak için sadece her türlü korku aracına hükmetmekle kalmaz: Onun güvencesi, kullanmasını çok iyi bildiği bir tür göz boyama sanatında yatar… nasıl “coşturulacağını” bilir. Sık sık, tek bir bakışla eleştirici iradeyi felç etmeyi, hatta kendi tarafına çekmeyi başarır. Onun kendine karşı tavır almasını başardığı durumlar da var: Bunun sonucunda irade, tıpkı bir akrep gibi kendini sokar. Ahlak, ta başlangıçtan beri ikna etme sanatındaki bütün şeytanlıkları bilir. Bugün bile onun yardımına başvurmayan hiçbir konuşmacı yoktur. (Örneğin anarşistlerimizin konuşmalarını dinliyoruz: ikna edebilmek için nasıl da ahlaksal konuşuyorlar! En sonunda kendilerini ziyadesiyle “iyi ve adil” kimseler olarak tanıtıyorlar.) Ahlak, ta başından beri, dünya üzerinde insanlar konuşup ikna edegeldikleri süre içinde, baştan çıkarmanın en büyük ustası olduğunu kanıtladı… ve gerçek filozofların circe’si olarak biz filozofları ilgilendiren şey. Platon’dan başlayarak bütün felsefi yapı ustaları Avrupa’da neden boşuna inşa ettiler? Kendilerinin dürüst ve ciddi bir şekilde aere perennius olarak değerlendirdikleri her şey yıkılma tehdidi altında değil mi, ya da çoktan beri yıkıntıların altında yatmıyor mu? Ah, bugün hala bu soruya verilmek için hazır tutulan cevap ne kadar da yanlış, “çünkü bütün bunların içinde önkoşul ihmal edilmişti, temelin sınanması, aklın bütününün bir eleştirisi”… Kant’ın biz modern filozofları gerçekten pek sağlam olmayan ve biraz da yanıltıcı bir zemin üzerine çeken o talihsiz cevabı! ( — Ve tamamlayıcı bir soru olarak sorulursa, bir aracın kendi isabetliliğini ve elverişliliğini eleştirmesini istemek biraz garip olmuyor mu? Aklın kendi değerini, kendi gücünü, kendi sınırlarını “bilmesini” istemek, hatta bu biraz da saçma değil mi?. ..) Doğru cevap, tercihen bütün filozofların, ahlakın baştan çıkarmasının etkisiyle kurdukları biçiminde olurdu, Kant da dahil, anlaşılan onların niyetleri kesinliği, “gerçeği”, ama esasen “majestesel ahlaksal yapıyı” hedef alır, eğer bir kez daha Kant’ın masum diliyle ifade edelim dersek; kendisi onu “majestik ahlaksal yapıya düz ve sağlam bir zemin” hazırlamak için kendine ait “pek o kadar da parlak olmayan, ama yine de yararlı” bir görev ve iş olarak nitelendirir (Saf Aklın Eleştirisi II, s. 257). Ah, bununla başarılı olamadı, tam tersi oldu!… Bugün bunu söylememiz gerekiyor. Kant bu coşkulu amacıyla diğer çağlardan daha coşkulu sayılabilecek çağının en uygun çocuğuydu: Bereket versin ki o çağın değerli yanlarıyla da ilişkisi olmuştur (Örneğin kendi bilgi kuramına aldığı iyi bir duyumculuk parçasıyla). Onu da bir ahlak tarantulası olan Rousseau sokmuştu, onun ruhunun derinliklerinde de ahlaksal fanatizm düşüncesi yatıyordu, infazcısı ise kendisini bir başka genç Rousseau olarak hisseden ve açıklayan kişi, yani Robespierre’di, “de fonder sur la terre l’empire de la sagesse, de la justice et de la vertu” (7 Haziran 1794 tarihli konuşma). Öte yandan o, kalbinde böylesine bir Fransız fanatizmi olduğu halde, daha bir Fransız özelliği taşımadan, daha derin ve daha esaslı olmadan Kant’ın yaptığından daha Alman gibi yapılamazdı… eğer “Alman” sözcüğünün bugün bu anlamda kullanılmasına izin veriliyorsa. Kendi “ahlak diyarına” yer temin etmek için kendini ispatlanamaz bir dünya, mantıksal bir “öbür dünya” kurmak zorunda hissetti…

“ÇELİŞKİ DÜNYAYI HAREKET ETTİRİR, HER ŞEY KENDİSİYLE ÇELİŞMEKTEDİR”

İşte bunun için kendi saf aklının eleştirisine ihtiyacı vardı! Başka şekilde ifade edersek: Eğer bir şey onun için her şeyden daha önemli olmasaydı, buna ihtiyacı olmazdı, “ahlak diyarını” akıl için saldırılamaz, daha da iyisi dokunulamaz yapmak için… nesnelerin ahlaksal düzenine akıl yoluyla müdahale edilebileceğini çok güçlü bir şekilde duyumsadı! Çünkü doğa ve tarih karşısında, doğa ve tarihin temelden ahlaksızlığı karşısında Kant, eskiden beri her iyi Alman gibi, kötümserdi; ahlaka inanıyordu, ama doğa ve tarih tarafından ispatlandığı için değil, aksine buna rağmen, ona doğa ve tarih aracılığıyla hep karşı çıkıldığı için inanıyordu. İnsan bu “buna rağmen ki” yi anlamak için Luther’deki benzer bir şeyi hatırlayabilir, bir kez bütün Lutherci gözüpeklikle bunu arkadaşlarına hararetle öneren öbür büyük kötümserdeki benzer şeyi: “Eğer insan bu kadar kızgınlık gösteren ve kötülük yapan tanrının ne kadar merhametli ve adaletli olduğunu akılla kavrayabilseydi, inanca gereksinimi olur muydu?” O zamandan beri hiçbir şey Alman ruhu üzerinde bu kadar etki yapmadı; hiçbir şey onu bu tehlikeli çıkarımlardan daha çok “baştan çıkarmaya çalışmamıştır” ki, bu her gerçek Roman için tine karşı işlenmiş bir günah demektir: ” credo quia absurdum est”. (İnanıyorum çünkü mantıksızdır… Tanrısal vahyin belirli bir anlayışının nitelenmesi) Bununla Alman mantığı Hıristiyan dogma tarihinde ilk kez ortaya çıkar. Ama hala bugün bile, bin yıl sonra, bugünün Almanları olarak bizler, her bakımdan sonraki Almanlar — Hegel’in zamanında, Alman tininin Avrupa’ya galip gelmesini sağlayan ünlü gerçek diyalektik temel cümlesinin arkasında bulunan hakikatin, birazının, hakikat olasılığının birazının kokusunu alırız… “Çelişki dünyayı hareket ettirir, her şey kendisiyle çelişmektedir”…: İşte biz, mantık konusunda bile kötümseriz.

BİZE AKTARILMAK İSTENEN HER ŞEYİN CAN DÜŞMANIYIZ; BUGÜNKÜ TARZDA HER ÇEŞİT İNANCA DÜŞMANIZ; NEREDEYSE TÜM ROMANTİZME VE YURTSEVERLİĞE DÜŞMANIZ!

Ama kuşku cesaretimizin nüfuz edebileceği en temel ve en esaslı olanlar mantıksal değer yargıları değildir: Bu yargılara akla güvenerek varılıyor ve geçerliliklerini de akla güvenerek kazanıyorlarsa, o zaman güven, ahlaksal bir fenomendir… Alman kötümserliği acaba artık son adımını atacak mı dersiniz? Belki o bir kez daha, verimli bir şekilde credo sunu ve absurdum unu yan yana koymak durumunda kalacak? Ve eğer bu kitap ahlak konusunda, ahlaka güven konusunda kötümser ise… aslında bu Özelliğiyle bir Alman kitabı olması gerekmez mi? Çünkü gerçekten bir çelişkiyi ortaya koyuyor ve bundan korkmuyor: Bu kitapta ahlaka güvenden vazgeçiliyor… peki neden? Ahlaklılık yüzünden! Ya da onun içinde… bizim içimizde.., olan biteni nasıl adlandıralım? Çünkü gönlümüz daha mütevazı kelimeleri tercih eder. Ancak, bize de hala “yapacaksın” dendiği ve bizim de hala üzerimizde bulunan katı bir yasaya boyun eğdiğimiz şüphe götürmez… ve bu ise kendisini hala duyurmakta olan onunla yaşamaya alıştığımız son ahlak; ister burada olsun, ister herhangi bir yerde; biz de hala vicdan sahibi insanlarız: Gerçekte biz, bizim için eski ve çürük olan bir şeye, herhangi bir “inanılmaza”, buna ister tanrı densin, ister erdem, ister hakikat, ister hakkaniyet, ister yakınlarını sevmek, dönmek istemiyoruz; eski ideallere uzanan yalan köprüleri kurulmasına izin vermiyoruz; bize aktarılmak ve karıştırılmak istenen her şeye can düşmanıyız; bugünkü tarzda her çeşit inanca ve Hıristiyanlığa düşmanız; nerede ise tüm romantizme ve yurtseverliğe düşmanız; artık inanmadığımız halde bizi ibadet etmek için ikna etmeye çalışan artist zevklerine, artist vicdansızlığına da düşmanız… çünkü biz artistiz… kısaca “yukarıya çeken” ve böylelikle de ebediyen “aşağıya indiren” bütün Avrupa feminizmine (eğer kulağa daha iyi geliyorsa idealizmine) düşmanız:

BÜTÜN AVRUPA FEMİNİZMİNE (EĞER KULAĞA DAHA İYİ GELİYORSA İDEALİZMİNE) DÜŞMANIZ

— Sadece bu vicdanın insanları olarak kendimizi binlerce yıllık Alman dürüstlüğü ve sofuluğu ile akraba hissediyoruz, her ne kadar onların en tartışmalı ve son evlatları isek de, biz töretanımazlar, bugünün tanrısızları, hatta bir anlamda onların mirasçıları olarak, en içsel istemlerinin, kötümser bir istemin icracısıyız; dediğim gibi, kendisini yalanlamaktan korkmayan, çünkü zevkle yalanlayan bir istemin icracısıyız! Bizde, bir formül istediğinizi varsayarsak… ahlakın kendi kendini ortadan kaldırması gerçekleşir…

BU ÖNSÖZ GEÇ KALDI BÖYLE BİR KİTAP, BÖYLE BİR SORUN ACELEYE GETİRİLMEZ

— Ama son bir şey daha: Hangi amaçla ne olduğumuzu, ne istediğimizi, ne istemediğimizi, böyle yüksek sesle ve gayretkeşlikle söylemek zorunda kalıyorduk ki? Onu daha soğuk, daha uzak, daha akıllı, daha yüksek görelim, o zaman gizlice aramızda konuştuğumuz gibi, onu bütün dünya duymasın, bütün dünya bizi duymasın, deriz! Her şeyden önce bunu yavaşça söyleriz… Bu önsöz geç kaldı, ama çok geç de sayılmaz, aslında beş altı yıldan ne çıkar ki?

Böyle bir kitap, böyle bir sorun aceleye getirilmez; bunun da ötesinde, ikimiz de lento’nun arkadaşlarıyız, hem ben, hem de kitabım. Boşuna filolog olmadım, belki de hala öyleyimdir, yavaş okumayı öğreten demektir bu:

— Sonunda yavaş yazmaya da başladım. Şimdi artık bu bende sadece alışkanlık haline gelmiş değil, bandan zevk de alıyorum… acaba kötü bir zevk mi?… “Acelesi olan” her tür insanı şüpheye düşürmemek için daha fazla yazmamalı. Filoloji esasen saygıdeğer bir sanattır, kendisini bu sanata adayanlardan başlıca bir şey ister: yol vermek, kendine zaman tanımak, sessiz ve yavaş olmak… kelimenin bir kuyumcusu ve uzmanı olarak, tümüyle ince, titizlikle yapılan işi bitirmek zorundadır ve eğer onu lento’ya ulaştıramamışsa, hiçbir şeye erişememiş demektir. Özellikle bu nedenle filoloji bugün, her zaman olduğundan daha gereklidir. İşte bu sayede bizi şiddetle kendine çekiyor ve büyülüyor, bir “iş” çağının ortasında şunu söylemek istiyor: Her şeyin “işini hemen bitirmek” isteyen telaş, gereksiz ve terletici acelecilik, eski ve yeni kitabın da canına okumak ister:

— Kendisi hiçbir şeyi öyle kolay bitiremiyor, iyi okumayı öğretiyor, yani yavaş, derin, ihtiyatlı, özenli, art niyetle, açık bırakılmış kapılarla, narin parmaklarla ve gözlerle okumayı… Sabırlı dostlarım, bu kitap kendisi için yetkin okurlar ve filologlar diliyor: Beni iyi okumayı öğrenin!

Friedrich Nietzsche
Tan Kızıllığı – İmge Yayınevi