En genel bir bakış, insan mutluluğunun iki düşmanını, acıyı ve can sıkıntısını gösterir. Ayrıca, birinden uzaklaştıkça diğerine yaklaştığımızı ve bunun tersinin de geçerli olduğunu; böylece, yaşamımızın bu ikisi arasında gerçekten daha güçlü ya da daha zayıf bir salınım oluşturduğunu anımsatmakta yarar var. Bunun nedeni, her ikisinin de birbirleriyle bir yandan dışsal ya da nesnel, bir yandan da içsel ya da öznel olmak üzere çifte bir karşıtlık oluşturmasıdır. Dışsal açıdan, yoksulluk ve yoksunluk acı verir; buna karşılık güvenlik ve bolluk, can sıkıntısı doğurur. Buna uygun olarak, düşük halk sınıfının yoksulluğa, yani acıya karşı sürekli bir savaşım içinde olduğunu görürüz; buna karşılık zenginler ve seçkinler dünyası, can sıkıntısına karşı sürekli, çoğun gerçekten umutsuz bir savaşım içindedir. Bunların içsel ya da öznel karşıtlıkları ise, tek tek insanlarda, birine karşı duyarlılığın, diğerine karşı duyarlılıkla ters orantı içinde oluşuna, bunun da insanın zihinsel gücünün ölçüsüyle belirlenmesine dayanır. Yani zihnin donukluğu istisnasız bir biçimde duyarlılığın donukluğuyla ve aşırı duyarlılık eksikliğiyle birlik içindedir; bu nitelik, insanı her türde ve büyüklükteki acı ve keder karşısında daha az duyarlı kılar. Öte yandan, sayısız çehreye damgasını vuran, kendini her şeye, dış dünyadaki en küçük bir olaya bile sürekli tetikte duran bir dikkatlilikte belli eden içsel boşluk tam da bu zihinsel donukluktan kaynaklanır, ki bu da can sıkıntısının gerçek kaynağıdır ve duyguyu ve zihni herhangi bir biçimde devinime sokabilmek için, sürekli dışsal uyarıya gerek duyar. Seçtiği dışsal uyarılar açısından da iğrenç değil midir? Kurdukları arkadaşlıkların ve konuşmaların türü gibi, kapıda durup bekleyenler ya da pencereden bakanlar da, insanların başvurdukları zaman öldürme yöntemlerinin zavallılığını kanıtlar. Esas olarak, sohbet etme, oyalanma, eğlenme ve çoğu kimseyi savurganlığa ve sonunda sefalete götüren her türden lüks tutkusu da bu içsel boşluktan kaynaklanır. Hiçbir şey, bu sefaletten korunmak açısından zihnin iç zenginliğinden daha güvenli değildir: Çünkü bu zenginlik olağanüstülüğe ne denli yakınlaşırsa, can sıkıntısına o denli daha az yer kalır. Ama düşüncelerin yorulmak bilmez bir kıpırtı içinde oluşu, bu kıpırtının iç ve dış dünyanın çok çeşitli olaylarında sürekli yenilenen oyunu, aynı şeyin sürekli başka kombinasyonlarını yaratma gücü ve dürtüsü, gevşeme anları hesaba katılmazsa, olağanüstü kafayı can sıkıntısı alanından bütünüyle uzak tutarlar. Öte yandan artırılmış zekânın kökeninde dolaysız koşullara karşı yükselmiş bir duyarlılık ve daha şiddetli bir istenç, yani tutkululuk vardır: Bunların birleşmesiyle, tüm heyecanların çok daha büyük bir gücü uyanır ve zihinsel ve bedensel acılara karşı daha da artmış bir duyarlılık, hatta tüm engellerde ya da sadece rahatsızlıklarda bile daha büyük bir sabırsızlık doğar; tüm bunların yükselmesi, nahoş olanlar da dahil olmak üzere tüm tasarımların, düşlemin gücünden kaynaklanan canlılığına katkıda bulunur. Sözü edilen durum, en mankafa biriyle, en büyük dâhi arasındaki geniş alanda yer alan ara basamaklarda, çeşitli ölçülerde geçerlidir. Bu yüzden, herkes, nesnel olduğu gibi öznel olarak da, insan yaşamına acı veren kaynakların birisinden uzaklaştığı ölçüde bir diğerine yakınlaşır. Buna uygun olarak, kişinin doğal yatkınlığı, bu bakımdan nesnel olanı öznel olana olabildiğince uygun hale getirerek, yani daha büyük bir duyarlılık gösterdiği acı kaynağına karşı daha büyük bir önlem alarak onu yönlendirecektir. İç dünyası zengin bir insan, her şeyden önce acı çekmemeye, kendini ihmal etmemeye, dinginliğe ve kendi başına kalmaya yönelecektir, yani sakin, alçakgönüllü ama olabildiğince engellenmemiş bir yaşam arayacaktır ve buna göre, sözümona insanlarla kimi tanışıklıklardan sonra, kendi köşesine çekilmişliği ve hatta, büyük bir kafaysa eğer, yalnızlığı seçecektir. Çünkü bir kimse kendinde ne çok şeye sahipse, dışarıdan o denli az şeye gereksinir ve ötekiler de o denli az onun olabilirler. Bu yüzden, zihnin kendinde olağanüstülüğü, toplumdan uzak durmasına yol açar. Toplumun niceliğinin yerini nitelik alırsa, o zaman büyük dünyanın içinde yaşamak için çaba göstermeye bile değer: Ama ne yazık ki yüz delinin arasından henüz bir akıllı bile çıkmıyor. Buna karşılık öteki aşırı uçtaki kimse, sıkıntıya düşer düşmez hemen ne pahasına olursa olsun oyalanmayı ve topluma karışmayı isteyecektir ve her şeyle kolaylıkla yetinecek, kendi kendisinden kaçtığı gibi kaçmayacaktır onlardan. Çünkü, herkesin kendine döndüğü yalnızlıkta, bir kimsenin kendinde neye sahip olduğu ortaya çıkar: İşte aptal adam, kendi zavallı bireyselliğinin sırtından atamayacağı yükü altında inim inim inliyor; öte yanda yüksek yetenekli kişi, en ıssız ortamı bile kendi düşünceleriyle şenliklendiriyor ve canlandırıyor. Bu yüzden Seneca’nın söylediği çok doğrudur: Omnis stultitia laborat fastidio sui. Jesus Sirach’ın sözü de buna benzer: “delinin yaşamı, ölümden beterdir.” Buna göre bütün olarak, herkesin, zihinsel yoksulluğu ve genel olarak bayağılığı ölçüsünde arkadaş canlısı olduğu anlaşılacaktır. Ne de olsa, insanın bu dünyada yalnızlık ya da bayağılıktan birisini seçmekten başka şansı yoktur. İnsanların içinde en arkadaş canlıları, entelektüel açıdan da kesinlikle geride olan zenciler olmalıdır. Fransız gazetelerinde, Kuzey Amerika’dan gelen haberlere göre (le Commerce, Ekim 19, 1837), siyahlar, özgürler ve köleler karışık olmak üzere, kendi kara küçük burunlu suratlarını sık sık görmeye tahammül edemedikleri için, en dar mekânlara büyük kalabalıklar halinde sıkışıyorlar.
Buna göre, beyin tüm organizmanın asalağı ya da emekli memuru gibi göründüğünden, her bir kişinin elde ettiği, ona kendi bilincini ve bireyselliğini özgürce tattıran boş zaman, tüm varoluşunun, uğrunda çalışmaya ve çaba göstermeye değer meyvesi ve ürünüdür. Peki boş zaman çoğu insana ne getirir? Onu dolduracak duygusal hazlar ya da budalalıklar bulunmadığı sürece, can sıkıntısı ve atalet. Boş zamanın nasıl bütünüyle değersiz olduğunu, onların bu zamanı nasıl geçirdikleri gösteriyor: Boş zaman, tam da Ariosto’nun[11] dediği gibi, cahillerin can sıkıntısıdır. Sıradan insanlar sadece zamanı geçirmeyi düşünürler; herhangi bir yeteneği olan kimse ise ondan yararlanmayı düşünür. Sınırlı kafaların, can sıkıntısına çok maruz kalıyor olmalarını nedeni, onların zihninin, istençlerinin konularının ortamı olmaktan daha fazla bir şey olmamasıdır. İmdi, eğer ortada ele alacak bir konu yoksa, istenç dinlenir ve zihin bayram eder; biri de öteki gibi kendi kendine etkinlikte bulunamadığı için, bunun sonucunda insanın tüm kuvvetleri müthiş bir durgunluk içine –can sıkıntısına– düşerler. Bunun üstesinden gelebilmek için, istencin önüne, onu uyandırmak ve böylelikle bu konuyu kavrayacak zihnin de etkinliğe geçmesini sağlamak için, küçük, salt geçici ve gelişigüzel kabul edilmiş konular sürülür. Bu konular gerçek ve doğal konular yanında, gümüş paranın yanındaki kâğıt para gibidirler; çünkü geçerlilikleri sadece keyfi olarak kabul edilmiştir: Bu tür konular, sözü edilen amaca yönelik olarak uydurulmuş, iskambil vb. oyunlardır. Bu oyunlar olmazsa, sınırlı insan çareyi eline ne geçirdiyse şıkırdatmakta ve tıngırdatmakta bulur. Sigara da seve seve düşüncelerin yerine koyacağı bir şeydir. Bu yüzden tüm ülkelerde, tüm toplumun baş uğraşısı iskambil oyunu olmuştur: Bu oyun topluluğun değerinin ölçütüdür ve tüm düşüncelerin iflasıdır. İnsanların birbirleriyle alışverişte bulunacakları düşünceleri olmadığı için, iskambil kâğıdı alıp verirler ve birbirlerinin parasını almaya çalışırlar. Ah, acınası insanoğlu! Bu arada, haksızlık etmemek için, iskambil oyununu mazur göstermek amacıyla öne sürülebilecek olan, bu oyunun dünya ve iş yaşamına bir alıştırma olduğu, böylece rastlantı sonucu, değiştirilemez bir biçimde doğan koşullardan (kâğıtlar) akıllıca yararlanmanın, bu koşulda ne gerekiyorsa onu yapmanın öğrenildiği, sonra aynı amaçla, kötü geçen oyunda keyifli bir yüz ifadesi takınarak, kendine hâkim olmaya alışıldığı biçimindeki düşünceyi küçümsemek istemiyorum. Ama öte yandan, tam da bu yüzden, iskambil oyununun ahlak bozucu bir etkisi vardır. Bilindiği gibi bu oyunun püf noktası, her adımda, her yolla ve her kurnazlıkla, ötekinin elindekini kazanmaktır. Ama oyundaki böyle davranma alışkanlığı kök salar, pratik yaşama da uzanır ve insan yavaş yavaş ikili ilişkilerde de böyle davranmaya başlar ve yasal olarak izni olduğu anda, eline geçen her avantajı kullanma hakkı olduğunu düşünür. Burjuva yaşamında bunun örneklerine her gün rastlanmaktadır. Demek ki, söylenildiği gibi boş zaman, her bir kişinin varoluşunun çiçeği ya da meyvesi olduğundan, kişinin kendi varlığına sahip olmasını yalnızca boş zaman sağladığından, boş zamanda kendi içlerinde doğru bir şeyler bulanlara mutlu gözüyle bakmak gerekir; öte yandan boş zaman çoğunluğa, kendisiyle bir işe başlanamayacak, müthiş bir biçimde canı sıkılan, kendi kendine yük olan bir adamdan başka bir şey vermez. Bu yüzden seviniriz ki, “Ey kardeşler, cariyenin değil, fakat hür kadının çocuklarıyız” (Galatyalılara Mektup, 4, 31).
Arthur Schopenhauer
Yaşam bilgeliği Üzerine Aforizmalar
