Nilgün Marmara’ya göre, şairin “Babacığım”, “40 Derece Ateş”, “Leydi Lazarus” gibi şiirleri Plath’ın içsel özel dünyasının öğeleriyle, toplumsal olayları, toplama kamplarını, Hiroşima’nın bombalanışını son derece özgün bir atmosferde, kendi acılarını evrensel-toplumsal acılarla buluşturup kaynaştırmasındaki başarısı olarak yorumlanabilir. Bu arada Plath’a göre erkekler, babası, kocası, faşist ordular gibidirler ve ne yazık ki “Her kadın faşistlere tapar, /Suratına inen çizmeye, senin gibi/ Bir hayvanın hayvanca, hayvanca/ kalbine.” İkili ilişkilerdeki faşizmi ve terörü en sivri diliyle yansıtır Plath. “Leydi Lazarus” şiirinde reenkarnasyonla erkekleri yiyen bir cadı olur: “Küllerin arasından / Kırmızı saçımla yükseliyorum/ Ve erkekleri hava gibi yiyorum.” Elbette, bilinçaltı bir itkiyle kendisini ölüm ya da ayrılık biçiminde terk eden, yalnız bırakan baba ve koca imgeleriyle hesaplaşır asıl olarak.
“Yıkma tutkusu aynı zamanda bir yaratma tutkusudur.”
Dünya edebiyatının en önemli kadın şairlerinden Sylvia Plath’ın yaşamı ve sanatı, ‘intihar’ olgusunu yaşamının eksenine alan pek çok şairin yaşamı gibi daha önceden de ilgimi çekmişti. Geçenlerde bir kütüphanede, yirmi dokuz yaşındayken yaşamına son veren Nilgün Marmara’nın Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’den Ocak 1985’teki mezuniyet tezinin kitaplaşmış haliyle karşılaşınca inanılmaz bir heyecan duydum. Tezin konu başlığı: “Sylvia Plath’ın Şairliğinin İntiharı Bağlamında Analizi” idi.
Sylvia Plath’ın yaşamı ve sanatına yeniden odaklandığım birkaç günden beri, bana tam anlamıyla bir kılavuz kitap oldu bu çalışma. Son derece zeki, sorgulayıcı, eleştirel bir bakış açısıyla yaşamı anlamlandırmaya çalışan, ölüm gerçeğinin bütün ürperticiliğini içimizde derin kırılmalarla duyumsatan iki kadın şair… Kitaptaki yorumlardan çıkarsadığıma göre, Nilgün Marmara henüz gencecik bir öğrenciyken, bir yandan Sylvia Plath’ın dünyasını irdeliyor bir yandan da kendi içsel çözümlemelerine yöneliyordu. Her iki şairin iç uzamlarında, dizelerden ve yaşamdan süzülüp gelen büyülü bir ruh yoldaşlığını fark ediverdim kitabı bitirdiğimde. Nilgün Marmara’ya göre Plath’ın intiharındaki gizem şuydu: “Kendini yok ederek varlığını ortaya koymak; kendi var oluşunu kanıtlamak.”
Sylvia Plath’ın yaşamıyla ilgili en çarpıcı bilgilere ve anekdotlara yine Nilgün Marmara sayesinde ulaştım. Plath’ın yaşamının önemli bir dönemi yakından gözlemleyen, Plath ve eşi Ted Hughes’in yakın dostlarından editör, eleştirmen ve şair A. Alvarez’in İntihar: Kan Dökücü Tanrı adlı kitabı Marmara’nın kaynakçasında başta gelen yapıtlardan. Ayrıca Sylvia Plath’ın ölümünden sonra eşinin yayına hazırladığı günceler de şairi birinci elden tanımak açısından büyük önem taşıyor. A. Alvarez, kitabın girişinde şairin ölmek’le ilgili dizelerine yer veriyor:
“Ölmek/ Bir sanattır her şey gibi./Eşsiz bir ustalıkla yapıyorum bu işi. Öyle ustaca ki insana korkunç geliyor. / Öyle ustaca ki gerçeklik duygusu veriyor. /Bu konuda iddialıyım sanırım.”
Bu dizelerde şairin ölüm tutkusu derinden duyumsanıyor ve ölümü bir sanatla eş tutmasındaki patoloji çok yakından seziliyor. Alvarez, kitabında Bakunin’den de bir söz aktarıyor: “Yıkma tutkusu aynı zamanda bir yaratma tutkusudur.” Yeni yaratımlara ulaşabilmek, her türlü form ve biçemin reddedilerek aşılması, hatta yıkılmasıyla mümkün görünüyor bu görüşe göre.
Sylvia Plath, 1932’de Boston’da dünyaya geldi. O, gerçekten mucize çocuklardan biriydi; ilk şiiri sekiz yaşındayken yayımlanmıştı. Wellesley Lisesinde ve Smith Kolejinde pek çok ödüller alan, son derece parlak bir öğrenciydi. Babası, Boston Üniversitesinde; biyoloji profesörüydü ve özellikle kuş, böcek, balık, yabanarıları konusunda uluslararası bir otoriteydi. Ne yazık ki Sylvia henüz on yaşındayken babasının ölümüyle sarsıldı. Annesi, iki çocuğunu tek başına yetiştirebilmek için didinip duran, fedakâr bir öğretmendi. Sylvia’nın yaşamı boyunca annesine yazdığı üç yüze yakın mektup, annesiyle diyalogunda sevginin payını kanıtlamaktadır. Hem annesi hem de babası Alman kökenliydi ve Almanca biliyorlardı. İkisi de akademik çevreden gelen aydın insanlar olarak Sylvia’nın dünyasında önemli yer tutuyorlardı. Sylvia için bütün yollar akademisyenliğe doğru gidiyordu. Şiir yarışmalarında en iyi dereceleri alan Sylvia Plath, edebiyattaki başarısını Cambridge Üniversitesinde okumak üzere burs kazanmasıyla perçinledi. Burada İngiliz Edebiyatı üzerine yüksek lisans yaptı. 1953’te “Mademoiselle” dergisinin şiir yarışmasında birincilik ödülünü aldı.
Dışarıdan bakılınca tipik bir başarı öyküsüydü: Hiçbir şeyin ona yetişmeyeceği bir hızla ve amansızca ilerleyen muhteşem bir sürücü. Ve bu, bir ömür boyu sürebilirdi, ivmeyi durduracak hiçbir şey yoktu ve ona tüm bu yengileri getiren araç, hız ve basınca son derece dayanıklıydı. Ama Sylvia, ilerlediği bu yolda zaten iki büyük sarsıntı geçirmişti. Kolejin son yılında ve“Mademoiselle”’e gidip geldiği sıralar, ruhsal bir bunalım geçirmiş ve ciddi bir intihar girişimi olmuştu. Sonradan bu olay, Sırça Fanus romanının ana izleği olacaktı. Bu olaydan sonra kendisini biraz toparladığında akademik başarı ve ödüllerin kendisi için fazla bir anlam taşımadığını anlayacaktı. Böylece üniversite hayatını bir kenara itmiş oldu…
İngiltere’de yaşamını sürdürürken, 1956’da kendisi gibi yetenekli bir şair olan Ted Hughes’la evlenen Sylvia Plath, 1957’de gittikleri Amerika’da Boston’da Robert Lowell’in verdiği şiir yazımı seminerine katıldığında, bu şairin yazım anlayışından da etkilenerek, daha az kontrollü bir tarzda, biçimde bireysel ve kişisel yaşantılarını özgürce yansıtmaya özel bir önem vermeye başladı. Kısa bir süre sonra akademik yaşamını tamamen bitirdi; şansına ve yeteneğine güvenip bir şair olarak hayatını kazanmaya karar verdi.
A. Alvarez’in yazdığına göre: “Ted ve Sylvia, Regent Hayvanat Bahçesine fazla uzak olmayan küçük bir evde yaşıyorlardı. Pencereleri ıssız bir meydana bakıyordu: Bakımsızlıktan vahşi bir görünüm alan bahçeyi çepeçevre saran, boyası dökülmüş evler vardı… Onların oturduğu meydana el atılmamıştı. Kirli, bakımsız ve çocuklar yüzünden karmakarışıktı… Dar bir ara ve bir bisikletten sonraki kirli merdivenlerin bir kat üstü Hughes’ların eviydi. Öyle ufaktı ki her şey üst üste yığılmış gibiydi. Salona zor girebilirdiniz, öylesine dar ve sıkışıktı ki, mantonuzu zorlukla çıkarabilirdiniz. Mutfak tek kişi için yapılmıştı sanki; uzunluğu ancak kollarınızı açacak kadardı. Oturma odasında resimler ve kitaplardan iki duvar arasında büzülerek otururdunuz… Fakat renkler coşkulu, eşyalar sevimliydi ve her tarafa onların soluğu sinmişti. Daktilo, pencereye yakın küçük bir masanın üstünde duruyordu, biri bebekle uğraşırken, diğeri şiire taşınıyordu. Odayı bebeğin beşiğine bırakmak için geceleri daktiloyu oradan alıyorlardı… Bu, Ted’in zamanıydı; küçümsenmeyecek bir şöhretin eşiğindeydi. İlk kitabı büyük başarı kazanmış, Birleşik Devletler’de tüm ödülleri almıştı… İngiliz şiirinin tekdüzeliğinde güçlü ve inkâr edilemez bir soluk doğmuştu… O günlerde Sylvia ortadan silinmişti sanki; şiir genç anne ve ev kadını için mola veriyordu. Uzun ince bir vücudu, pek güzel olmayan ama tetikte bekleyen, duygulu, uzunca bir yüzü, kıvrak dudakları ve güzel kahverengi gözleri vardı. Kestane rengi saçları tepesinde toplanmıştı. Üstüne bir kot ve basit tişörtler giyen kıpır kıpır bir Amerikalıydı. Yemek reklamındaki genç kadın gibi becerikli, kusursuz, pırıl pırıl, dost canlısı ve henüz oldukça mesafeli.” (s.15-16)
Evliliğinin ‘sırça fanus’u içinde yaşayan Sylvia Plath bir yandan şiirlerini yayımlamaya ve kitaplaştırmaya gayret eder. A.Alvarez’in anlattığına göre, Amerika’dayken “Observer”, incelemesi için Sylvia’nın ilk şiir kitabını gönderir ona. Eleştirmen, bu kitaptaki şiirlerin, Sylvia’nın kendisinde bıraktığı izlenimlere uygun olduğundan söz eder; ciddi, yetenekli, temkinli ve hâlâ kocasının etkisi altında olan şiirler. Sylvia’nın kendi üslubunu aradığını, ama yöntemsel yaratıcılığının mükemmel olduğunu belirten A. Alvarez, bunu izleyen ikinci kitabı Colossus’un şair olarak Sylvia’nın kişiliğini tam anlamıyla sergileyen bir kitap olduğunu dile getirir. Kitap için, “Bir avuç dolusu güzel şiirden oluşur ama en önemlisi, Sylvia’nın dili işlerken eriştiği yoğunluk ve kusursuzluk, ortaya koyduğu mükemmel yaratıcılıktır,” der.
Daha sonra bir oğlu olur Sylvia’nın. Ancak aradığı dinginliği evliliğinde bulamaz; çünkü ne kadar uyumlu bir çift gibi görünseler de evlilikleri bir noktada yarılmaya uğramış, araya derin ve aşılmaz bir uçurum girmiştir. Ted, Sylvia’yı terk eder bir gün; ayrı ayrı evlerde oturmaya başlarlar. Bir zamanlar babası gibi putlaştırdığı, onun beğenisi ve önerileriyle kendi şiirini geliştirdiği, dizelerini paylaştığı Ted Hughes yoktur yaşamında artık. A. Alvarez, bu ayrılığı çok etkili bir biçimde yorumlar: Sorunlar farklılıklarda değil, katlanılmaz benzerliklerdedir. Gerçekten, özgün, tutkulu, bütün bütüne şiirle dolu ve üretken iki şair, evlilikle bir araya gelince, birinin yazdığı şiir, ötekinde onun kendi kafatasından kazınıp çıkarıldığı izlenimini uyandırıyordu büyük olasılıkla.
Sylvia Plath’taki intihar saplantısı yaşamı boyunca yakasını bırakmaz. İlk girişiminden on yıl sonra, araba kazası süsü verdiği bir intihar girişimi daha vardır. Sylvia soğukkanlılıkla arabasını yoldan çıkardığını ve o an içtenlikle ölümü istediğini anlatır aile dostu Alvarez’e. Her on yılda bir uğradığı ve alay ettiği bir kıyıdır ölüm: “Bak gene yaptım işte/ Her on yılda bir/Nasılsa buluyorum yolunu/ Yalnızca otuzundayım/Ve kedi gibi dokuz canlı,” İntihar oyununun üçüncü perdesi ne yazık ki ölüme kavuşturacaktır şairi; o hem alaysadığı hem de tutkuyla istediği ölüme. Babasının erkenden ölümü; dünyayı ve onu bırakıp gitmesi Sylvia Plath’ta öylesine derin bir ruhsal travma yaratmıştır ki, şair için ölüm, her on yılda ödenmesi gereken bir borç gibidir.
Bu büyüsel bir yoldu adeta; biricik babaya kavuşma düşüyle ilişkili tutkulu bir etkinlikti, hem sevgi içeriyordu hem de karanlık bir nefret ve öfke vardı bu girişimin derin labirentlerinde. İçsel korkuları da “üstünde durmaya çalıştığı vahşi kısrak veya uçuruma sürmek istediği araba gibi elle tutulur ve somuttu.” Otuz yaşında da tıpkı on yıl öncesindeki gibi korunmasız, terk edilmiş, yaralanmış ve öfkelidir. İçindeki acı ve öfke şiirler halinde taşar ruhundan. Şiirlerinde hiç bırakmadığı bir yöntem de, onları her zaman yüksek sesle okumasıydı. Bu yolla şiirin ses örüntüsünde kusursuzluğa, melodi ve ritme ulaşmaya çalışıyordu. Nasıl ki çocuklar sevgisine muhtaçsa, şiir de sesine muhtaçtı ona göre.
Bu zorlu döneminde Plath, giderek yıkıcı öğelere daha çok yer vermeye ve şiirini bu şiddetten beslemeye başladı; yıkma tutkusunun yaratma tutkusuyla özdeş olduğunu seziyordu sanki: “Kan kesilen jettir şiir,/Durdurmanın yolu yok./Verdin elime iki çocuk, iki gül” Gerçekten de dur durak bilmeyen bir şiir tutkusu ve şiddetli bir öfkeyle yazıyor; günlük yaşamın bütün öğelerini, yaşantısal şiddetten beslenen her türlü ayrıntıyı şiirine taşıyor, bir büyücü gibi ölümü kutsuyordu: “Uydurmuyorum./ Koru çiçek yapar,/ Şebnem yıldız,/ Ölü çan, / Ölü çan. Birileri için çalınan.” “Baba” adı şiirine yazdığı önsözde hayal ürünü bir alegoriden bahseder. Şiirin anlatıcısının Nazi bir babayla Yahudi bir annenin kavgasını dile getirdiğinden söz eder. Ama belki de şeytanın egemenliğindeki bir kadın gibi ölü babasının kendi içinde yaşattığı hayalidir bu. Şeytanın hükmettiği bu kadına vampir adını veren şairin, bu hayalden kurtulması ancak ve ancak lambadaki dev gibi onu salıvermesiyle mümkün olacaktır. Bu salıverme işlemi şiirleri aracılığıyla gerçekleşir. Şiirleri, ölümü Sylvia’da cisimleştirirken, bir yandan da diyalektik bir bakışla, bunu yoğun bir yaşamsallık ve yaratıcılık biçiminde ortaya koyar. Ölümü yazdıkça yaşaması için gerekli olan her şeye kavuşur gibidir şair. Bu anlamda, Sylvia Plath, felaketi sanata dönüştürmedeki olağanüstü yetenek ve cesareti ile az bulunur bir şairdir
Bir yazarı doğrudan tanımak için- varsa- günlüklerini okumak bence çok önemli. Çünkü günlükler, yazarın kendi içselliğini hiçbir baskı ve sansür uygulamadan, doğrudan ortaya koyabildiği, iç dünyasını olabildiğince sergileyebildiği yazılardır. Günlükler, başkalarının okuyacağı dikkate alınmadan yazılır çoğu kez. Yazar bilinçaltı derinliklerinden süzülüp gelen bir oto-sansür de uygulamamışsa günlükler tam anlamıyla yazarın aynası olan yapıtlardır. Oto-sansür de sonuçta yazarı ele verir bir anlamda. Bu bağlamda Sylvia Plath’ın Günlükleri önemli. 3 Kasım 1952 tarihli günlüğünden bir bölüm:
“Korkuyorum. Katı değilim, içim boş. Gözlerimin ardında uyuşmuş, felç olmuş bir mağara, bir cehennem kuyusu, alaycı bir hiçlik duyumsuyorum. Hiç düşünmedim. Hiç yazmadım, hiç acı çekmedim. Canıma kıymak istiyorum, sorumluluktan kaçmak, aşağılık bir yaratık gibi sürüne sürüne dölyatağına dönmek istiyorum. Kim olduğumu, nereye gittiğimi bilmiyorum. Bu korkunç soruları yanıtlayacak olan benim. Özgürlükten soyluca kaçışı özlüyorum. Güçsüz, yorgun, sağlıklı, etkin bir zekâ ile istemi gerektiren güçlü, yapıcı insancıl inançtan tiksinerek kaçıyorum.”
Yaşadığı bunalımı çok etkili bir anlatımla dile getiriyor Sylvia Plath. “Ana rahmine dönüş” isteği, doğum-ölüm döngüselliğini içeren, ‘ölüm’ün de simgesi olan çok önemli bir psikanalitik kavram.
1963 yılında ölümle üçüncü randevusu çok acıydı… Sabah altı sıralarında çocukların odasına çıktı Sylvia. Masaya bir tabak ekmek, tereyağı ve iki süt biberonu koydu. Sonra mutfağa geri döndü. Kapıyı ve pencereleri kalın bezlerle iyice kapattı, havagazı fırınını açtı, başını fırının içine uzattı ve gaz düğmesini çevirdi! Nilgün Marmara bu inanılmaz trajediyi açıklarken, onun Sırça Fanus’ta dile getirdiği şu cümleyi alıntılıyor önce:“Günün birinde üniversitede, Avrupa’da, bir yerlerde, herhangi bir yerde… sırça fanusun boğucu çarpıtmalarıyla birlikte üstüme tekrar inip inmeyeceğini nerden bilebilirdim ki?…” ve sonra şöyle yorumluyor Nilgün Marmara: “Sırça fanusun en son kez bir gaz ocağı şeklinde inmesi ve Plath’ın intiharının, benzer bir soruyu bir kez daha sorması olasılığını ortadan kaldırması ne acıdır.”
Nilgün Marmara’ya göre, şairin “Babacığım”, “40 Derece Ateş”, “Leydi Lazarus” gibi şiirleri Plath’ın içsel özel dünyasının öğeleriyle, toplumsal olayları, toplama kamplarını, Hiroşima’nın bombalanışını son derece özgün bir atmosferde, kendi acılarını evrensel-toplumsal acılarla buluşturup kaynaştırmasındaki başarısı olarak yorumlanabilir. Bu arada Plath’a göre erkekler, babası, kocası, faşist ordular gibidirler ve ne yazık ki “Her kadın faşistlere tapar, /Suratına inen çizmeye, senin gibi/ Bir hayvanın hayvanca, hayvanca/ kalbine.” İkili ilişkilerdeki faşizmi ve terörü en sivri diliyle yansıtır Plath. “Leydi Lazarus” şiirinde reenkarnasyonla erkekleri yiyen bir cadı olur: “Küllerin arasından / Kırmızı saçımla yükseliyorum/ Ve erkekleri hava gibi yiyorum.” Elbette, bilinçaltı bir itkiyle kendisini ölüm ya da ayrılık biçiminde terk eden, yalnız bırakan baba ve koca imgeleriyle hesaplaşır asıl olarak.
Nilgün Marmara, o çarpıcı anlatımıyla ‘ölüm’ ve ‘Plath’ hakkında şunları yazıyor:
“Ölüm, Sisypus’un kayasıdır. Onun mahvoluşu, cezalandırılışı, onu yaşadığı için acı çekmeye zorlayan absürd bir eyleme dönüşür. Plath’ın kayası muazzam bir hayal gücünün yanı sıra mutfağıdır, anne ve eş olmanın sorumluluklarıdır. Ama ona kendi ölümünü dayatan odadan çıkıp kapıyı kapar… Ölüm hakkında yazdıkça hayal dünyası giderek güçlendi ve bereketli bir hale geldi. Böylece, yaşamak için her türlü sebebi oldu der Alvarez. Her türlü sebebi oldu’nun yerine, hiçbir sebebi olmadı’yı koyabiliriz, çünkü Plath bunu bizzat yapmıştır. Her şeyin yerine hiçbir şeyi koymuştur. Ona göre stimülasyon iki uçlu bir değnekti; bir ucu yaşama, diğer ucuysa ölüme dönük. O, ‘rien’ (hiçlik) ucunu seçti.” (s. 29)
Ve ne yazık ki bir gün geldi, Nilgün Marmara da ölüme dönük olan ucu; hiçliği tercih etti. O da varoluşunu bu yolla daha anlamlı kılacağını düşündü belki de.
Nilgün Marmara, Sylvia Plath’ın intiharının nedenlerini irdelerken, kendi içinde meşum bir tohum gibi bilinci ya da bilinçaltı kaynaklarıyla büyüttüğü intihar eğilimini sezdiriyor sanki: “Plath’ın narin, incinebilir ruhani varlığı ve her şeyin sürekli kirlenişinin iç karartıcı bir şekilde farkında oluşu, onu ölüme sürüklemiştir. Kadınların toplumsal bir hastalığın sonucu olan perişanlığının kurbanı olmuştur. Karmaşık düşünce yapısının yol açtığı gerilimin niteliği çözümsüzlük doğururken, yaşamının gerilimi sonsuza akar. Bu farklılık ölümün seçilmesinde, zihnin karmaşıklığının kurgusal bir temelde yaşamın sonsuzluğunda birleştirilmesinde ve saf insanilikle felaketimsi bir ölümlülüğe ulaşmak yolunda şiirler yaratılmasında sentezlenir… Plath’ın varoluşu, zalimliği doğal olarak kendisini yabancılaşmaya itecek olan şikâyetçi zihni tarafından beslenen bir yalnızlık peçesiyle örtülür. Istırap içinde yaşar ve kaçamak kederini kavramayı başarır. Şiirlerini köşkünün tamiratı sırasında konan tuğlalar, intiharınıysa tam bir başarısızlık olan bu evin tamamen yıkılması olarak görebiliriz… Alvarez’e ve bize göre hayatla ölümün, doğmanın ve kendini öldürmenin derin anlamını aramak, geçerli sınıflandırmalardan arınmış ve varoluşu hem mikrokozmosla, hem de makrokozmosla olan bağlarıyla birlikte içtenlikle anlamaya çalışan kişilerin işi olmalıdır.(s.24-25)
Sylvia Plath dünyadan, yaşamdan kopup gittiğinde Nilgün Marmara henüz beş yaşında bir çocuktu. Yaşam olayları, okudukları ve araştırdıkları Marmara’yı öyle bir noktaya getirdi ki bu durum, Plath ile arasında bir ruh ortaklığı yarattı. Plath’ın şiir dizelerinin izini süren, yaşamındaki açmazları çözümlemeye ve anlamaya çalışan genç bir üniversiteli olarak, kendi düşünce ve düşlem dünyasına çok yakın bulduğunu düşündüğüm bu şairle ilgili tez araştırmasına yöneldi. Tarihi göz önüne alınırsa (1985) bu araştırmanın, oldukça ileri aşamada, derinlikli, nitelikli ve özlü bir akademik mezuniyet çalışması olduğu da kuşku götürmüyor.
Nilgün Marmara’nın, Sylvia Plath’ın öldüğü yaşa çok yakın bir yaşta (29) yaşamına son vermesi, insanın içini ürperten acı bir gerçek… Paralel yaşamlar… Varoluşun sancıları… Kadın olmanın çelişkili süreçleri… Normalin üstünde iki zekâ… İnanılmaz derecede yaratıcı iki insan… Akademik başarılı iki kadın… Duyarlı iki kadın şair… Sıra dışı iki karakter… İki üstün yetenek… Kadınları hapseden, boğan toplumsal ‘sırça fanus’u kırmaya çalışan iki ruh yoldaşı: Nilgün Marmara ve Sylvia Plath… Bence ‘iki mucize kadın’ onlar… İnsanlığın ufkundan bir şimşek hızıyla geçip ‘yazgı’ olarak kabullenilen birçok saçmalığı sorgulayıp reddederlerken, o kısacık süren yıldızsı geçişlerinde, dünya üzerinde inanılmaz bir aydınlanma anı yarattıkları için, her zaman bizlerde ve insanlığın belleğinde yaşamlarını sürdürüyorlar…
Hülya Soyşekerci
Feminist F Dergisi, Sayı 2. Haziran 2012
