AĞIRLIK VE HAFİFLİK:
<<Öncesi
Erotik dostluğun yazılmamış koşulları, Tomas’ın aşk adına ne varsa yaşamından uzak tutmasını buyuruyordu. Anlaşmanın bu maddesine karşı geldiği an, hayatındaki öteki kadınların konumu alçalacak, başkaldırmaya hazır duruma geleceklerdi.
Bu nedenle Tereza’yla ağır bavuluna bir oda tuttu Tomas. Gözünün önünde olsun istiyordu; ona kol kanat germek, varlığından mutluluk duymak istiyordu, ama yaşam biçimini değiştirme gereğini duymuyordu. Tereza’nın kendi evinde kaldığı duyulup da dillere düşsün istemiyordu; geceyi birlikte geçirmek aşk suçunun kanıtıydı.
Ötekilerle bütün bir gece kalmamıştı hiç. Onların evinde iseler iş çok kolaydı: canı istediği zaman çıkıp gidebilirdi. Tomas’ın evinde iseler durum kötüleşiyordu; geceyarısı onları arabayla eve bırakmak zorunda olduğunu, çünkü kolay uyku uyuyamadığını, hele yakınında başka birisi oldu mu gözünü bile kırpamadığını açıklamak zorunda kalıyordu. Bu, gerçeğe tam ters düşmemekle birlikte onlara tüm gerçeği söylemeye hiçbir zaman cesaret edememişti, seviştikten sonra kendiyle başbaşa kalmak önüne geçemediği bir gereksinimdi Tomas için; gecenin bir saatinde uyanıp yanında yabancı bir insan bedeni bulmak hoşuna gitmiyordu, sabahları yataktan kalkarken bir engelle karşılaşmaktan nefret ediyordu; ne banyoda dişlerini fırçaladığı başka biri tarafından duyulsun istiyordu, ne de iki kişi başbaşa kahvaltı etme düşüncesini çekici buluyordu.
Uyanıp da Tereza’nın, elini sıkı sıkı tuttuğunu gördüğünde işte bunun için o kadar şaşırmıştı. Öylece uzanmış ona bakarken, ne olup bittiğini tam olarak anlayamıyordu. Ama geride bıraktıkları saatleri aklından geçirirken, onlardan o ana dek tanımadığı bir mutluluk ışıdığını sezmeye başladı.
O günden sonra her ikisi de birlikte uyumak için canatar olmaya başladılar. Hatta diyebilirim ki sevişmelerinin hedefi zevkten çok, sevişmenin ardından gelecek olan uykuydu. Özellikle kız etkilenmişti durumdan. Geceyi ne zaman kira odasında geçirecek olsa (bu çok geçmeden sadece Tomas’ın kaçamaklarının kanıtı olup çıkmıştı) uyumakta zorluk çekiyordu; Tomas’ın kollarında ise, ne kadar gergin olursa olsun hemen uyuyuveriyordu. Tomas onun hakkında o an aklına geliveren masallar uydurup kızın kulağına fısıldar ya da aklına estiği gibi konuşur, biteviye yinelediği yatıştırıcı ya da komik laflar kıza gecenin ilk rüyaları boyunca bir ninni gibi eşlik eden sisli hayallere dönüşürdü. Kızın uykusu üzerinde mutlak bir denetim kurmuştu; istediği an uykuya dalmasını sağlayabiliyordu.
Birlikte uyurlarken, ilk geceki gibi yapışıyordu ona kız, bileğini, parmağını ya da ayak bileğini sıkı sıkı kavrıyordu. Tomas kızı uyandırmadan kıpırdamak istediğinde hileye başvurmak zorundaydı. Parmağını (bileğini ya da ayak bileğini) kızın pençesinden kurtardıktan sonra -kız uykusunda bile Tomas’ı kolladığı için bundan rahatsız olup uyanır gibi oluyordu- eline bir eşya sıkıştırarak (dürülmüş bir pijama üstü, bir terlik, bir kitap) sakinleştiriyor, Tereza sözkonusu eşyayı Tomas’ın bedeninin bir parçasıymış gibi sıkı sıkı kavrıyordu.
Bir keresinde tam kızı pışpışlayıp uyutmuştu ki -oysa henüz göreceği rüyaların eşiğindeydi kız, bu nedenle de ne söylerse duyuyordu- “Hoşçakal, ben gidiydrum,” dedi. “Ne zaman?” diye sordu kız uykusunda. “Çıkıyorum. Uzağa,” diye cevapladı Tomas olanca ciddiyetiyle. “O zaman ben de seninle geliyorum,” dedi kız, hemen yatakta doğrularak. “Hayır, gelemezsin. Dönmemecesine gidiyorum,” dedi Tomas ve koridora çıktı. Kız kalktı, arkasından geldi, gözlerini kısmış bakıyordu. Kısa geceliğin altında çıplaktı. Yüzü bomboş ve ifadesiz ama hareketleri hızlı ve kararlıydı. Tomas dairenin koridorundan geçip apartmanın koridoruna (bütün apartman sakinlerinin paylaştığı koridora) çıktı, kapıyı kızın suratına kapadı. Tereza deli gibi açtı kapıyı, ardından geldi. Rüyasında Tomas’ın kendisini gerçekten bırakıp gitmeye niyetlendiğini sanmıştı, engel olması gerekiyordu. Tomas merdivenlerden inip ilk sahanlığa geldi, orada kızı bekledi. Kız aşağıya, Tomas’ın yanına indi, elinden tutarak yatağa geri getirdi.
Şu sonuca vardı Tomas: Bir kadınla sevişmek ve bir kadınla uyumak iki ayrı tutkudur, sadece farklı değil aynı zamanda da zıt tutkular. Aşk çiftleşme arzusunda (sonsuz sayıda kadına kadar uzanabilecek bir tutku) duyurmaz kendini, uykuyu paylaşma arzusunda duyurur (tek bir kadınla sınırlı olan bir arzu).
Gecenin bir yarısında Tereza uykusunda inlemeye başladı. Tomas uyandırdı onu, ama kız Tomas’ın suratını görünce, sesinde nefretle, “Git yanımdan! Çekil git yanımdan!” dedi. Daha sonra, Tomas’a gördüğü rüyayı anlattı: İkisi büyük bir odadaymışlar, Sabina da varmış. Odanın ortasında bir yatak duruyormuş. Tiyatro sahnesi gibiymiş yatak. Tomas, Tereza’ya, kendisi Sabina ile sevişirken köşede ayakta durmasını buyurmuş. Bunu görmek Tereza’ya dayanılmaz bir acı vermiş. Kalbindeki acıyı etin acısıyla hafifletebileceği umuduyla, tırnaklarının altına iğneler batırmış. Ellerini gerçekten yaralıymışlar gibi yumruk yapıp, “Öyle acıdı ki,” dedi.
Tomas onu göğsüne bastırdı ve kız sonunda (uzun süre sessizce titredikten sonra) kollarında uyuyakaldı.
Ertesi gün rüyayı düşünürken, bir şey geldi Tomas’ın aklına. Yazı masasının çekmecesini açıp Sabina’nın ona yazdığı bir tomar mektubu çıkardı. Çok geçmeden şu bölümü buldu: “Seninle atölyemde sevişmek istiyorum. Çepeçevre başkaları tarafından sarılmış bir sahne gibi olacak. Seyircilerin bize yaklaşmasına izin verilmeyecek ama bizden gözlerini ayıramayacaklar…”
Mektubun üzerinde tarih vardı işin kötüsü. Oldukça kısa bir süre önce, Tereza, Tomas’ın evine yerleştikten epey sonra yazılmış bir mektuptu.
“Demek ki mektuplarımı karıştırdın.”
Kız hiç yalanlamaya kalkışmadı. “Sokağa at beni o zaman!”
Ne var ki Tomas sokağa atmadı onu. Tereza’yı Sabina’nın atölyesinde duvara yaslanmış, tırnaklarının altına iğneler batırırken getirebiliyordu gözünün önüne. Kızın parmaklarını ellerinin arasına aldı, okşadı, sanki üzerlerinde hala kan damlaları varmış gibi dudaklarına götürüp öptü.
Fakat o andan sonra her şey ona karşı gelişmeye başladı sanki. Gün geçmiyordu ki, Tereza Tomas’ın gizli yaşamına ilişkin bir şey öğrenmesin.
Önce hepsini yalanladı. Sonra, kanıtlar görmezlikten gelinemeyecek kadar aşikar olmaya başlayınca, çok kadınlı yaşama biçiminin Tereza’ya olan aşkına kesinlikle ters düşmediğini öne sürdü. Tutarsızdı; önce onu aldattığını yalanladı, sonra da davranışlarını haklı göstermeye çalıştı.
Bir keresinde, telefonda bir kadınla randevulaştıktan sonra vedalaşırken, yandaki odadan dişlerin birbirine çarpıp takırdamasına benzer garip bir ses duydu.
Tereza beklenmedik bir sırada eve gelmiş, Tomas da bunun farkına varmamıştı. Elindeki ilaç şişesinden boğazına bir şeyler boşaltıyor, bu arada da eli öylesine titriyordu ki şişe Tereza’nın dişlerine vurup takırdıyordu.
Onu boğulmaktan kurtarmak için sırtına bir yumruk indirdi Tomas. Şişe düştü, halının üzerine kediotundan yapılma ilacın damlaları sıçradı. Olanca gücüyle karşı koydu Tereza. Tomas onu on beş dakika kadar, deli gömleği giydirir gibi arkadan tutmak zorunda kaldı. Ancak ondan sonra sakinleşti.
Mutlak bir eşitsizliğe dayalı, bu yüzden de savunulacak hiçbir yanı olmayan bir durumdaydı Tomas, bunu da biliyordu.
Bir akşam, Tereza, Sabina’yla olan mektuplaşmasını keşfetmeden önce, Tereza’nın yeni işini kutlamak üzere dostlarla bir bara gitmişlerdi. Dergide, karanlık oda teknisyenliğinden kadrolu fotoğrafçılığa yükseltmişlerdi Tereza’yı. Tomas dans etmeyi oldum olası pek beceremediği için, genç iş arkadaşlarından biri onun yerini almıştı. Tereza’yla ikisi dans pistinde nefis bir çift oluşturuyorlardı ve Tomas kızın her zamankinden de güzel olduğunu düşündü. Tereza’nın, dans eşinin iradesini önceden kestirmek ve ona uymakta gösterdiği saygıyı ve saniye şaşmayan kesinliği şaşkınlık içinde seyretti. Dans gösterisi Tomas’a kızın bağlılığının, onun her istediğini yerine getirmekteki tutku dolu istekliliğinin ille de kişi olarak kendisine bağlı olmadığının sergilenmesi gibi geldi.
Tomas’la tanışmamış olsa, karşısına çıkan herhangi bir erkeğin çağrısına karşılık vermeye hazırdı sanki. Tereza’yla kendi genç meslektaşını gözünün önünde aşık bir çift olarak canlandırmak hiç de güç değildi. Bütün bunları zihninde kurmanın kolaylığı incitti Tomas’ı. Tereza’nın bedenini herhangi bir erkeğin bedeniyle sarmaş dolaş görmek pekala da mümkündü, bu düşünce iyice keyfini kaçırdı. Ancak gecenin geç saatlerinde, eve döndüklerinde, itiraf etti Tereza’ya onu kıskandığını.
Varsayımlardan başkaca bir dayanağı olmayan bu saçma kıskançlık, Tereza’nın bağlılığını ilişkilerinin önkoşulu olarak gördüğünü kanıtlıyordu. O halde, Tereza’nın kendi son derece gerçek sevgililerini kıskanmasına ne diyeceği olabilirdi?
MİLAN KUNDERA: BİR KADINLA SEVİŞMEK VE BİR KADINLA UYUMAK İKİ AYRI TUTKUDUR
Gündüzleri, Tomas’ın söylediklerine inanmaya ve eskisi gibi neşeli olmaya çalışıyordu. (Pek fazla başarı elde ettiği söylenemezdi.) Ama gündüzleri bu yolla gem vurduğu kıskançlığı rüyalarında çok büyük bir şiddetle patlak veriyor, Tereza’nın gördüğü her rüya erkeğin ancak onu uyandırarak susturabileceği bir yakarı çığlığında son buluyordu.
İzlekler, çeşitlemeler ya da televizyon dizileri gibi dönüp dönüp geliyordu rüyaları. Örneğin, rüyasında tekrar tekrar yüzüne atlayıp, pençelerini etine geçiren kediler görüyordu. Yorum aramamıza gerek yok: Çek argosunda ‘kedi’ güzel kadın demektir. Tereza kendisini kadınların, bütün kadınların tehdidi altında görüyordu. Bütün kadınlar Tomas’ın sevgilisi olabilirlerdi, hepsinden korkuyordu.
Bir başka rüya dizisinde ölüme yollanıyordu. Bir keresinde, gece karanlığında dehşet dolu bir çığlık atıp da Tomas tarafından uyandırıldığında, rüyasını ona da anlatmıştı. “Büyük bir kapalı havuzdaydım. Yirmi kişi kadardık. Hep kadın. Çırılçıplaktık, havuzun çevresinde yürümeye zorlanmıştık. Tavandan bir sepet sarkıyordu, sepetin içinde, ayakta bir adam duruyordu. Adam yüzünü gizleyen geniş kenarlı bir şapka giymişti, ama sen olduğunu anladım ben. Bize buyruklar verip duruyordun. Bağırıyordun bize. Yürürken şarkı da söylemek zorundaydık, şarkı söylemek ve diz bükme hareketleri yapmak. İçimizden biri hareketi yanlış yaparsa, sen elindeki tabancayla onu vuruyordun, vurulanın cesedi havuza yuvarlanıyordu. Bu herkesi güldürüyor, daha yüksek sesle şarkı söyleniyordu. Sen gözlerini hiç üzerimizden ayırmıyordun ve yanlış yaptığımız an ateş ediyordun. Havuz cesetle dolmuştu. Su yüzeyinin hemen altında yüzüyordu cesetler. Bir sonraki diz bükme hareketini yapacak gücüm kalmadığını ve senin beni vuracağını biliyordum!”
Üçüncü rüya dizisinde ölüydü.
Mobilya taşıyan kamyonlar büyüklüğünde bir cenaze arabasında uzanmış yatıyordu, dört bir yanında ölü kadınlar vardı. O kadar çoktular ki, kamyonun kapısı kapanmadı, bazılarının ayakları sarktı dışarıya.
“Ama ben ölü değilim!” diye haykırdı Tereza. “Hala hissedebiliyorum!”
“Biz de,” diye güldüler cesetler.
Hepsinin dişleri çürük, yumurtalıkları hastalıklı, yüzleri kırışık olduğu için Tereza’ya günün birinde dişlerinin çürüyeceğini, yumurtalıklarının hastalanacağını, yüzünün kırışacağını, bunun son derece doğal olduğunu söyleyen, söylerken de son derece keyif duyan canlı kadın kahkahalarıyla güldüler. Aynı kahkahayla gülerek, ona ölü olduğunu ve bunu hiç dert etmemesini söylediler!
Ansızın işeme gereği duydu Tereza. “Gördünüz mü,” diye haykırdı. “Çişim geldi. Ölü olmadığıma kesin kanıt!” Fakat berikiler gene gülmekle yetindiler. “İnsanın çişinin gelmesi son derece doğal!” dediler. “Daha uzun süre böyle gereksinimler duyacaksın. Kolu kesildiği halde kolunun hala yerinde olduğunu sanan biri gibi. İçimizde çişin damlası kalmamış olsa da hep çiş etmek isteyip dururuz.”
Tereza yatakta Tomas’a daha çok sokuldu. “Hele benimle nasıl konuştular, bir bilsen! Eski dostlar gibi, sanki beni öteden beri tanırlarmış gibi. Sonsuza kadar onlarla birlikte kalmak düşüncesi tiksindirdi beni.”
Latince kökenli bütün dillerde merhamet, şefkat anlamına gelen compassion, ‘ile’ anlamına gelen ön ekle (com-) ‘acı çekmek’ anlamına gelen kökün (geç dönem Latincesinde passio) birleşmesinden türetilir. Başka dillerde ise -Çekçe, Lehçe, Almanca ve İsveççe; örneğin- aynı sözcük yukarıdakinin eşdeğerlisi bir ön ekle onun ardına getirilmiş, ‘duygu’ anlamına gelen bir sözcüğün birleşmesiyle oluşturulur. (Çekçede soucit; Lehçede wspol-czucie; Almancada mit-gefühl; İsveççede medkansla.)
Latince kökenli dillerde compassion şu anlama gelir: Başkaları acı çekerken insan hiçbir şey olmuyormuş gibi durup seyredemez, ya da yüreklerimiz acı çekenlerin yanındadır. Aşağı yukarı aynı sözcük anlamını taşıyan pity (acıma) Fransızcada pitie; İtalyancada pieta; vb.-, acı çekenin acısına adeta lütfedermişçesine eğildiğimizi ima eder. “Bir kadına acımak” bizim ondan daha iyi bir durumda olduğumuz, onun düzeyine indiğimiz, gönül indirdiğimiz anlamına gelir.
“Compassion” sözcüğünün genellikle kuşku uyandırması da bu yüzdendir işte; aşkla uzaktan yakından ilgisi olmayan, ikinci sınıf, değersiz kabul edilen bir duyguyu anlatmaya yarar bu sözcük. Birisine merhamet duyarak sevmek gerçekten sevmek değildir.
“Compassion” sözcüğünü ‘acı çekmek’ kökünden değil de ‘duygu’ kökünden türeten dillerde sözcük aşağı yukarı aynı anlama gelir ama, kötü ya da değersiz bir duyguyu anlattığı kolay kolay söylenemez. Sözcüğün etimolojisinin gizli gücü bu sözcüğü başka türlü bir ışığa boğar ve ona daha geniş bir anlam kazandırır; merhamet (bu dillerde ortaklaşa-duygu) duymak sadece başkasının başına gelen talihsizliklere katlanabilmek değil, her türlü duygu yoğunluğunu -sevinç, kaygı, mutluluk, acı- onunla paylaşabilmek anlamına gelir. Bu çeşit merhamet (soucit, wspolczucie, mitgefühl, medkansla anlamında) duygusal düşgücünün ulaşabileceği en uç noktaya, duygu ve heyecanlar arasındaki telepati sanatına işaret eder böylelikle. Duygular hiyerarşisinde benzersiz bir tektir demek ki.
Tomas’a tırnaklarının altına iğne batırma rüyasını anlatmakla, farkında olmadan onun kürsüsünü karıştırdığını da açıklamıştı Tereza. Tereza herhangi başka bir kadın olsaydı,
Tomas bir daha onun suratına bile bakmazdı. Bunun bilincinde olan Tereza, “Hadi kapı dışarı et beni!” demişti. O ise onu dışarı atmak yerine elini avucuna almış, parmak uçlarını öpmüştü. Çünkü o anda aynı acıyı, sanki Tereza’nın parmaklarının sinirleri doğruca kendi beynine gidiyormuşcasına kendi tırnaklarının etinde duymuştu.
Merhamet (ortaklaşa-duygu) denen iblisçe armağandan yararlanmakta yaya kalan herhangi bir kişi, Tereza’yı, yaptığından ötürü acımasızca kınayacaktır. Çünkü kişinin özel yaşamı kutsaldır ve içlerinde özel mektuplar barındıran çekmeceler açılmamalıdır. Ama yazgısı (ya da uğradığı bela) merhamet olduğu için, açık çekmecenin önünde diz çökmüş, Sabina’nın mektubundan gözlerini ayıramayan kendisiymiş gibi geldi Tomas’a. Tereza’yı anladı ve sadece ona kızamamakla kalmadı, sevgisi daha da arttı.
Tereza’nın el kol hareketleri keskinleşti, düzensizleşti. Tomas’ın kendisini aldattığını öğreneli iki yıl olmuş, her şey giderek daha da yozlaşmıştı. Çıkış yolu yoktu.
Erotik dostluklarından vazgeçmek gerçekten elinden gelmiyor muydu? Gelmiyordu. Onun yıkımı olurdu öteki türlüsü. Başka kadınlara duyduğu isteği denetleyebilecek gücü yoktu. Ayrıca bunun neden gerekli olduğunu da anlamıyordu. Kaçamaklarının Tereza için ne kadar önemsiz bir tehdit unsuru olduğunu kimse Tomas’ın kendisinden daha iyi bilemezdi. O halde neden vazgeçsindi? Maça gitmekten vazgeçmek ne kadar saçmaysa bu da o kadar saçmaydı.
Ama hala zevk alıyor muydu? Daha, başka bir kadına gitmek üzere yola çıkarken o kadını tatsız buluyor, kendi kendine onunla bir daha görüşmeyeceğine söz veriyordu. Hep Tereza imgesi vardı gözlerinin önünde, bunu silmenin tek yolu ise zaman geçirmeden kafayı bulmaktı. Tereza’yla tanıştığından beri, içki olmadan öteki kadınlarla sevişemez olmuştu! Oysa alkol kokan nefesi Tereza için onun başka kadınlarla yattığının kanıtıydı.
Bir çıkmazdaydı; daha onlarla buluşmak üzere evden ayrılırken başka kadınları tatsız buluyor, ama onlarsız bir gün geçirmeye görsün, telefona sarılıyor, onlarla buluşmak için canatıyordu.
Yanında en rahat ettiği kadın hala Sabina’ydı. Onun sır saklayan bir kadın olduğunu, buluşmalarını açık etmeyeceğini biliyordu. Sabina’nın atölyesi onu geçmişten, geçmişteki huzur dolu bekarlık günlerinden bir anı gibi karşılıyordu daima.
Ne kadar çok değiştiğinin kendisi de farkında değildi belki: Tereza uyumamış onu bekliyordur diye eve geç gelmekten korkar olmuştu çoktandır. Sonra bir gün, Sabina sevişme sırasında Tomas’ın saatine baktığını ve sevişmeyi çarçabuk sonuca erdirmeye çalıştığını gördü.
Daha sonra, hala çıplak, atölyenin içinde tembel tembel dolaşırken Sabina, üzerinde yarısı bitmiş bir tablo duran resim sehpasının önünde durdu ve Tomas giyinirken yan yan süzdü onu.
Tomas tamamen giyimliydi, yalnız bir tek çorabını bulamamıştı, odada çevresine bakındı, sonra dört ayak üzerinde masanın altını aradı.
“Yaptığım bütün resimlerin ortak konusuna dönüşüyorsun sanki,” dedi kadın. “İki dünyanın karşılaşması. İkili bir açımlama. İnanılacak şey değil; sefih Tomas’ın çizgilerinden dışarıya taşan romantik bir aşık yüzü. Ya da tersi; hep Tereza’sını düşünen Tristan’dan dışarıya yansıyan, bir sefihin güzel, ihanete uğramış dünyası.”
Tomas doğruldu, Sabina’nın söylediklerini pek kulak vermeden dinliyordu.
“Ne arıyorsun?” diye sordu kadın:
“Çorap.”
Sabina onunla birlikte odayı baştan aşağı aradı. Tomas masanın altına bakmak üzere gene dört ayak üzerine çöktü.
“Çorabını hiçbir yerde göremiyorum,” dedi Sabina. “Çorapsız geldin herhalde.”
“Nasıl çorapsız gelmiş olabilirim?” diye bağırdı Tomas, saatine bakarak. “İçeriye girdiğimde tek ayağımda çorap olduğunu mu söylemek istiyorsun?”
“Olmayacak şey değil. Son günlerde çok dalgınsın. Hep bir yerlere yetişmek üzere koşuşturuyorsun, hep saatine bakıyorsun. Çorabının tekini giymeyi unutmana hiç şaşmam doğrusu.”
Ayakkabısını çıplak ayağına geçirmek üzereydi ki, “Dışarıda hava soğuk,” dedi Sabina. “Sana kendi çoraplarımdan birini vereyim.”
Tomas’a uzun, beyaz, son moda, geniş delikli bir file çorap uzattı.
Sevişirlerken saatine baktığı için Sabina’nın ondan öç aldığını çok iyi biliyordu Tomas. Çorabını bir yerlere saklamıştı. Gerçekten de dışarıda hava soğuktu ve Sabina’nın önerisini kabul etmekten başka çaresi yoktu. Bir ayağında kısa konçlu erkek çorabı, ötekisinde bileğine kadar kıvrılmış geniş delikli file kadın çorabıyla eve döndü Tomas.
Eli kolu bağlanmıştı; sevgililerinin gözünde Tereza’ya duyduğu aşkın karası sürülmüştü alnına; Tereza’nın gözündeyse sevgilileriyle yaptığı kaçamakların lekesi.
Milan Kundera
Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği
