KÖTÜLÜĞÜN ŞEFFAFLIĞI: KOLEKTİF VE AHLAKSAL BİLİNÇ TAMAMEN MEDYANIN EGEMENLİĞİNDE

Ölüler Sergisi -m Jean Baudrillard

Heidegger’e ilişkin boş tartışmanın kendine özgü bir felsefi an­lamı yoktur. Bu tartışma, yalnızca, kendine yeni bir enerji bu­lamadığından saplantılı biçimde kökenlerine, göndermelerinin katıksızlığına geri dönen ve yüzyılın başındaki ilk sahnesini bu yüzyıl sonunda acıyla yeniden yaşayan bir düşünce zayıflığının günümüzdeki belirtisi niteliğindedir.

Daha genel olarak He­idegger vakası yüzyıllık bilanço vakti geldiğinde bu toplumu saran kolektif canlanmanın belirtisidir: Faşizme, nazizme, soy­kırıma duyulan ilginin yeniden canlanışı; burada da ilk tarihsel sahneyi yeniden öğretme, kadavraları aklama ve hesapları temize çıkarma eğilimi, aynı zamanda da şiddetin kaynaklarına dönüşün sapkın büyüleyiciliği ve kötülüğün tarihsel gerçeğine ilişkin kolektif samı vardır. Geçmişten böylesine keramet umu­yorsak, bugünkü hayal gücümüz hayli zayıf, kendi durum ve düşüncemiz karşısındaki umursamazlığımız hayli büyük ol­malıdır.

Heidegger Nazi olmakla suçlanıyor; suçlanmasının ya da aklanmasının ne önemi var: Suçlayan da aklamaya çalışan da, herkes, sığ bir düşüncenin, göndermede bulundukları şeyin bile gönencini taşımayan, bunları aşma enerjisi de kalmamış, elin­de avucunda kalanları da tarihsel tetkiklerde, davalarda, şika­yetlerde ve ispatlarda çarçur eden öfkeli bir düşüncenin tu­zağına düşüyor. Üstatlarının ikircikliğine imrenen (hatta üstat -düşünürler gibi onları ayaklar altında çiğneyen) felsefenin öz­ savunması, başka bir tarih üretememiş olduğundan, va­roluşunu, hatta suçlarını kanıtlamak için geçmiş tarihi di­diklemeye mahkum, tüm bir toplumun özsavunmasıdır. Bu kanü da nesi? Politik ve tarihsel olarak bugün yok ol­duğumuzdan (bizim sorunumuz bu), 1940 ile 1945 arasında Auschwitz’te ya da Hiroşima’da öldüğümüzü kanıtlamak is­tiyoruz; bu, hiç olmazsa sağlam bir tarih. Tıpkı Ermenilerin 1917′ de katledildiklerini kanıtlamak için kendilerini tü­ketmeleri gibi. Ulaşılmaz, gereksiz; ama bir anlamda yaşamsal kanıt. Felsefe, günümüzde yok olduğu için (onun sorunu bu: Yok olma durumunda nasıl yaşanır?) Heidegger ile kesin ola­rak lekelendiğini ya da Auschwitz ile konuşma yeteneğini yi­tirdiğini kanıtlamak zorunda. Tüm bunlar ölümden sonra or­taya çıkan bir hakikate, ölümden sonra ortaya çıkan bir aklanmaya umutsuzca yapılan tarihsel bir başvurudur; ve bu tam da herhangi bir doğrulamaya varmak için yeterli hakikatin kalmadığı, tam da kuramla uygulama arasında herhangi bir ilişki kurmak için yeterli felsefenin kalmadığı, tam da olup biten konusunda herhangi bir tarihsel kanıt göstermek için ye­terli tarihin kalmadığı bir anda yapılmaktadır.

Geçmişteki trajik olaylar dahil, tüm gerçekliğimizin med­yanın dolayımından geçtiğini biraz fazlaca unutuyoruz. Bunun anlamı, bu olayları doğrulamak ya da tarihsel açıdan anlamak için çok geç olduğudur; çünkü çağımızı, bu yüzyıl sonunu özellikle niteleyen şey, bu anlaşılırlığın araçlarını yitirmiş ol­mamızdır. Tarih, tarih varken anlaşılmalıydı. Heidegger’i vakit varken ihbar etmeli ya da savunmalıydık. Bir dava ancak suçun hemen ardından gelen bir süreç olduğu zaman eğitici olabilir. Şimdi çok geç, başka bir yere aktarıldık; televizyondaki Holocauste dizisi ve hatta Shoah filmi ile iyice görüldü bu. Bu olayları elimizde olanaklar varken anlamadık. Bundan böyle de asla anlamayacağız. Artık anlaşılmayacaklar; çünkü sorumluluk, nesnel nedenler, tarihin anlamı (ya da anlamsızlığı) gibi temel kavramlar yok oldu ya da yok olmaktalar. Ahlaksal bilinç ve kolektif bilinç etkileri tamamen medyanın ege­menliğindeki etkilerdir ve bu bilinci diriltmeye çalışan sa­ğaltım hırsında bundan geriye ne kadar az bir güç kaldığını gö­rebiliriz.

Nazizmin, toplama kamplarının ve Hiroşima’nın anlaşılır olup olmadığını asla bilmeyeceğiz; artık aynı zihinsel evrende değiliz. Kurbanın ya da celladın yer değiştirebilmesi, sorumluluğun kırılmaya uğraması ve erimesi; muhteşem ara -yü­zeyimizin erdemleri bunlardır. Unutma gücümüz yok artık, bellek yitimimiz.görüntülere dair. Herkes suçlu olduğuna göre kim genel af ilan edecek? Otopsiye gelince, olayların anatomik doğruluğuna kimse inanmıyor artık: Modeller üzerinde ça­lışıyoruz.

Olaylar burada, apaçık, gözümüzün önünde olsa bile ne bir şey kanıtlayabilir ne de bir şeye inandırabilirler. Böy­lelikle, nazizm, gaz odaları vs. çözümlemek için incelene in­celene giderek daha anlaşılmaz hale geldi ve inanılmaz gelen şu soru sonunda mantıklı biçimde soruldu: “Peki aslında tüm bunlar gerçekten oldu mu?” Bu tahammül edemeyeceğimiz bir soru belki, ama ilginç olan, bu soruyu mantık olarak olanaklı kılan şeydir. Bu soruyu olanaklı kılan da olayların, dü­şüncelerin ve tarihin medya tarafından bir başka olay, düşünce ve tarihle ikame edilmesidir; bunları inceledikçe, nedenleri kavramak için ayrıntıları daha sıkı ele aldıkça, var olmaları, var olmuş olmaları o denli imkânsızlaşmaktadır. Olayları ay­dınlattıkça, belleğe kaydettikçe, bu olayların kimlikleri bile bulanıklaşır. Belleğin umursamazlığı, tarihi umursamazlık, ta­rihi nesnelleştirme çabalarına denktir. Bir gün, Heidegger diye biri var oldu mu, diye sorulacak. Faurissoncu paradoks iğrenç gelebilir (gaz odalarının var olmadığı yolundaki tarihsel iddiası iğrençtir de), ama başka bir açıdan bu paradoks, bütün bir kül­türün devinimini tam olarak yansıtır; unutmak olanaksız ol­duğundan, tek çıkışı inkarda bulan ve kökenlerinden duyduğu korkuyla büyülenmiş sanrılı bir yüzyıl sonunun çıkmazı.

Her halükârda davayı aydınlatacak tarihsel söylem kal­madığına göre, kanıt gereksizse ceza da olanaksızdır. Aus­chwitz ve soykırım onarılmaz niteliktedir. Buna eşdeğer olacak hiçbir ceza olası değildir ve cezanın gerçekdışılığı beraberinde olayların gerçekdışılığını getirir. Bizim yaşamakta olduğumuz bambaşka bir şeydir. Bütün davalar, bütün polemikler ara­cılığıyla, kolektif olarak, belli belirsiz biçimde meydana gelen şey, tarihsel evreden söylencesel bir evreye geçiştir; tüm bu olayların söylencesel ve medyatik biçimde yeniden inşasıdır. Bu söylenceye dönüştürme, bir anlamda, bizi ahlaksal açıdan temize çıkarmasa da bu kökensel suçtan hayali olarak ba­ğışlatabilecek yegâne işlemdir.

Ama bunun için, bir cinayetin bile söylence haline gelmesi için, tarihsel gerçekliğe son ve­rilmiş olması gerekir. Aksi halde faşizmi, kampları ve soy­kırımı -tüm bunlar bizim için tarihsel olarak çözümlenemez olduğundan ve böyle olmayı da sürdürdüğünden- “ilksel bir sahne” ( Freud-ç.n.) gibi sonsuza dek yinelemeye mahkum olu­ruz. Tehlikeli olan, faşist özlemler değildir; tehlikeli ve gülünç olan, herkesin, gaz odalarının gerçekliğini yadsıyanlar gibi sa­yunanların da, Heidegger’in aleyhinde olanlar gibi sa­vunucularının da, eşsüremli ve neredeyse suç ortağı oyuncuları olduğu bir geçmişin hastalıklı biçimde yeniden gündeme ge­lişidir; çağımızda eksik olan bütün hayal ‘gücünü, bugün aldatıcı olan her tür şiddet ve gerçekliği, bir tür, o dönemi ye­niden yaşama ve orada bulunmamış olmaktan duyulan derin suçluluk çırpınışı içinde o çağa doğru götüren toplu sanrıdır. Tüm bunlar, bu olayların gerçeklik düzleminde bizden kaçması karşısında umutsuz bir ani tepkinin ifadesidir. Heidegger olayı, Klaus Barbie davası vs., bu gerçeklik yitimi -oysa günümüzün gerçekliği budur- karşısındaki gülünç çırpınmalardır. Faurisson’un önermeleri, bu gerçeklik yitimini utanmazca geç­mişe taşımaktadır. “Bu var olmadı” demek, düpedüz, bir anıya sahip çıkacak kadar bile var almadığımız ve yaşadığımızı his­setmek için de elimizde artık yalnızca saım olanaklarının ol­duğu anlamına gelir.

Haşiye

Tüm bunlar gözönüne alınarak bu yüzyıl sonundan tasarruf edi­lemez miydi? 90’lı yılların peşin olarak çıkarılmasını ve doğ­rudan doğruya 1989’dan 2000 yılına geçmeyi öneriyorum. Ölü kültürüne dayalı hastalıklığıyla, bitmek bilmeyen yanıp ya­kınmaları, anma törenleri ve müzelemeleriyle bu yüzyıl sonu şimdiden bu noktaya gelmişken, bu keşmekeş içinde on yıl daha canımızı sıkmamız mı gerekiyor?

Düzeltme: Yaşasın! Tarih dirildi!

Yüzyıl sonu olayı islim üstünde! Totaliter ideolojinin el koy­masıyla bir an soluğu tıkanan tarihin; Doğu Avrupa ül­kelerindeki ablukanın kalkışıyla seyrini eskisinden de iyi bi­çimde yeniden bulduğu düşüncesi herkese bir soluk aldırdı. Tarih alanı, halkların beklenmedik devinim ve özgürlüğe su­samışlığına sonunda yeniden açıldı. Genelde yüzyıl sonlarına eşlik eden çöküntü söylencesinin tersine, bu olay, son süreçte görkemli bir kızışma, yeni bir umut ve tüm kozların yeniden ileri sürülmesini başlatmakla yükümlü gibi görünüyor.

Yakından görüldüğünde olay biraz daha gizemlidir ve kim­liği belirlenemeyen bir “tarihsel” nesne olmaya çok daha ya­kındır. Doğu Avrupa ülkelerindeki buzların çözülmesinin olağanüstü bir değişiklik olduğuna kuşku yok; ama buzlar çözül­düğünde özgürlük ne hale gelir? (Yapılamayacak tek şey, buz­ları çözülmüş bir şeyin yeniden dondurulmasıdır.) Sonucu be­lirsiz nazik bir iş. SSCB ve Doğu Avrupa ülkeleri hem öz­gürlük için bir dondurucuydu, hem de bir test ve deneysel bir ortamdılar; çünkü özgürlük bu ülkelerde hapsedilmiş ve çok büyük baskılara uğramıştı. Batı, özgürlük ve insan haklarının koruyucusudur yalnızca, ya da daha doğrusu, hurdalığıdır. Doğu Avrupa evreninin ayırıcı ve olumsuz işareti aşırı-donduruculuğu ise, adet ve görüşlerin özgürleşmesi ve özgürleş­tirilmesi nedeniyle özgürlük sorunu artık ortaya bile atı­lamadığından, Batılı evrenimizin aşırı-akışkanlığı daha da sakıncalıdır.

Özgürlük sorunu sanal olarak çözümlenmiştir. Batı’da özgürlük ve özgürlük düşüncesi ölümlerin en güzeliyle ölmüştür; yakın zamandaki tüm anma törenlerinde özgürlük düşüncesinin yok olduğu iyice görüldü. Doğu’da ise özgürlük düşüncesi öldürüldü; ama bir cinayet asla kusursuz değildir. Özgürlüğün tüm göstergelerinin silinmesinin ardından yeniden diriltildiğinde, yeniden açığa çıktığında, özgürlüğün ne du­rumda olduğunu görmek deneysel açıdan çok ilginç olacaktır.

Ölüm-sonrası bir canlandırma, rehabilite etme süreciyle özgürlüğün ne hale geldiği görülecektir. Buzları çözülmüş öz­gürlük göze pek hoş gelmeyebilir de. Ya bu özgürlüğün elekt­ronik ev aletleri ve otomobil tutkusuna pazarlanmak, yani anında Batı parasına çevrilmek, yani dondurucu bir tarih so­nundan aşırı-akışkan ve dolaşıma dayalı bir tarih sonuna geç­mek gibi, üstelik açgözlü ve pornografik, tek bir acele etme ne­deni olduğu fark edilirse? çünkü Doğu Avrupa’daki bu olayların heyecan verici yanı, taze bir enerji (ve yeni pazarlar) getirerek nekahet halindeki bir demokrasinin uslu uslu to­parlandığını görmek değil; Tarih ‘in sonuna özgü iki kipliğin -toplama kamplarında donarak sona eren Tarih ile tersine, ile­tişimin bütünsel ve merkezkaç yayılmasıyla sona eren Ta­rih’in- iç içe geçtiğinin görülmesidir. Her iki durumda da nihai bir çözüm vardır; Doğu’ daki insan haklarının buzlarının çö­zülmesi, “Batı’ daki basınç dengesi yitimi”nin sosyalist eşiti olabilir: Yarım yüzyıl boyunca Doğu’da hapsedilmiş ener­jilerin Batı boşluğunda basitçe yitirilmesidir bu.

Olayların coşkusu aldatıcı olabilir: Doğu Avrupa ülkele­rindeki coşku yalnızca ideolojisizleşmenin coşkusu ise veya bütün özgürlüklerin teknik yaşam kolaylığına karşılık verilmiş olduğu liberal ülkeleri taklit etmenin bir coşkusuysa; o zaman özgürlüğün kesin olarak neye mal olduğu ve belki de asla bir ikinci kez bulunamayacağı ortaya çıkar. Tarih asla temcit pi­lavı değildir. Buna karşın, Doğu’daki bu buzların çözülmesi uzun vadede bir politik sera etkisi yaparak ve komünist bu­zulların eriyişiyle gezegen üzerindeki insan ilişkilerinde Batı kıyılarım su altında bırakacak bir ısınma yaratarak, yüksek at­mosfer tabakalarındaki karbon gazı fazlası kadar zararlı ola­bilir. Ne garip ki buzların çözülmesini politik düzlemde tüm gü­cümüzle arzularken, buzların ve buzulların iklime bağlı bu eriyişinden kesinlikle bir felaketmiş gibi korkuyoruz.

Vaktiyle SSCB altın stokunu dünya pazarına sürmüş ol~ saydı, bu pazarı tamamen istikrarsızlaştırmış olurdu. Doğu Av­rupa ülkeleri dondurarak korudukları dev özgürlük stokunu ye­niden dolaşıma sokarlarsa, özgürlüğün artık eylem olarak değil de etkileşimin sanal ve uzlaşmalı biçimi olarak, dram olarak değil de liberalizmin evrensel psiko-dramı olarak görünmesini isteyen Batılı değerlerin aşırı kırılgan metabolizması istikrar­sızlaşacaktır. Gerçek mübadele olarak, şiddetli ve etkin aş­kınlık olarak, fikir olarak ani bir özgürlük şırıngası, değerleri ılımlı bir tarzda ayarlayarak dağıtma tarzımız açısından her noktada felaket olur. Oysa Doğu ülkelerinden istediğimiz bu: Özgürlüğün maddi göstergeleri karşılığında takas edilen öz­gürlük, özgürlük görüntüsü. Birilerinin ruhlarını, diğerlerinin ise rahatlarını kaybetme tehlikesine maruz kaldıkları tamamen şeytani sözleşme. Ama belki iki taraf için de böylesi daha iyi­dir.

Maskeli toplumlar  maskelerini çı­kardı. Yüzleri neye benziyor? Biz maske çıkaralı çok zaman oldu, artık ne maskemiz var ne de yüzümüz. Belleğimiz de yok. Suyun içinde iz bırakmayan belleği arıyoruz; yani mo­leküllerin izleri kaybolmuşsa da hâlâ bir şey kaldığına ina­nıyoruz. Özgürlüğümüz de bu durumda: Herhangi bir gös­tergesini üretmekte hayli güçlük çekmekteyiz; yoğunluğu son derece azaltılmış (programlanabilir, işlemsel) bir ortamda, artık ancak suya ait olan bir belleğin içinde yalnızca hayaleti gezinen özgürlüğün son derece küçük, ele gelmeyen, bu­lunamayan varoluşunu talep etme durumundayız.

Batı’da özgürlüğün kaynağı öylesine kurumuş ki (Fransız Devrimi’ni anma töreni buna örnektir), her şeyi, sonunda açı­lan ve keşfedilen Doğu Avrupa’nın maden kaynaklarından ummamız gerekiyor. Ama bu özgürlük stoku bir kez serbest bı­rakıldığında (Özgürlük düşüncesi doğal bir kaynak kadar az bulunur hale gelmiş olduğundan), arkasından, bütün pazarlarda görülen dev bir yapay mübadele enerjisi ve ardından da di­feransiyel enerji ve değerlerin hızla çöküşünden başka ne ge­lebilir?

Glastnost ne anlama geliyor? Hızlandırılmış ve elden düşme tüm modernlik göstergelerinin (Özgün modernlik ver­siyonumuzun postmodern bir yeni yapımı bu neredeyse) -olumlu olumsuz, iç içe geçmiş tüm göstergelerin; yani yalnızca insan haklarının değil, düzenin serbestleştirilmesinden bu yana SSCB’ de coşkulu bir artma gösteren cinayetlerin, felaketlerin, kazaların da – şeffaf biçimde geriye dönüşü. Hatta şimdiye dek sansüre uğramış olup, diğer her şey gibi yeniden ortaya çıkışını kutlayan pornografi ve dünyadışı yaratıkların yeniden keşfedilmesi de bunlara dahildir. Buzların topyekun çözülmesinde deneysel olan budur: Cinayetlerin, nükleer ya da doğal fe­laketlerin, bastırılmış olan her şeyin (din ve moda da dahil el­bette) insan haklarının bir parçası olduğunu görüyoruz; de­mokrasiye ilişkin iyi bir temel ders bu. çünkü burada, bir tür ideal samı ve bastırılmış olanın dönüşü içinde, Batı “kül­tür “ünde en kötü, en sıradan ve en cılkı çıkmış ne varsa dahil olmak üzere, bizi biz yapan her şeyin, insanlığın sözde ev­rensel tüm amblemlerinin yeniden ortaya çıktığını ve bundan böyle ülkeler arası sınırların artık gereksiz kaldığını görüyoruz. Yani bu kültür için, bir hakikat zamanıdır bu; tıpkı bütün dün­yadaki yaban kültürlerle bir yüzleşme zamanı olduğu gibi (bu işten Batı’nın başarıyla sıyrıldığı söylenemez). Olaylar öyle ironik ki Doğu Avrupa ülkelerinin tamamen unutulacağı bir gün, Stalinizmin tarihsel anısını biz kurtarmak zorunda ka­lacağız belki de. Tarihin devinimini dondurmuş bu despotun anısını bizim dondurarak korumamız gerekecektir; çünkü bu buzçağı da evrensel mirasın bir parçasıdır.

Bu olaylar bir başka açıdan da dikkat çekicidir. Tarihin sonuna erdemli bir şekilde düşman olanların, bu güncel gelişmeler içinde, tarihin yalnızca (yine doğrusal bir tarih fantezisinin bir parçası olan) sonuna doğru değil, geri dönüş ve sistemli silinişe doğru girdiği dönemeci görmeleri gerekir. Bütün XX. yüzyılı silmekteyiz. Soğuk savaşın tüm göstergelerini, hatta belki İkinci Dünya Savaşı’nın tüm göstergelerini ve XX. yüzyılın politik ya da ideolojik tüm devrimlerinin göstergelerini de tek tek sil­mekteyiz. Almanya’nın yeniden birleşmesi ve daha birçok şeyin kaçınılmazlığı tarihin öne doğru bir atılımı anlamına gel­mez; tüm XX. yüzyıl, yüzyıl sonunun rahat rahat on yılını ala­cak şekilde geriye doğru yeniden yazılmaktadır. Bu gidişle ya­kında Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu ‘na geri gelmiş olacağız. Bu yüzyıl sonundan bekleyeceğimiz aydınlanma ve tarihin sonuna ilişkin tartışmalı formülün asıl anlamı da budur belki.

Bir çeşit heyecanlı yas faaliyeti içinde bu yüzyıla dam­gasını vuran tüm olayları örtmekle, yüzyılı aklamak ıçı meş­gulüz; sanki bu süre içinde olup biten her şey -devrimler, dün­yanın paylaşılması, soykırım, devletin şiddetle uluslar ötesine geçişi, nükleer gerilim-, kısacası tarihin modern evresi, çıkışsız bir açmazdan başka bir şey değilmiş ve sanki herkes ta­rihi yaparken duyduğu heyecanla bu tarihi bozmaya koyulmuş gibidir. Eski sınırların, eski farkların, özelliklerin, dinlerin ona­rımı, gerilemesi, rehabilitasyonu ve canlanması; gelenekler dü­zeyinde bile pişmanlık. Bir yüzyıldan bu yana elde edilmiş öz­gürleşme göstergelerinin tümü güç kaybediyor sanki ve sonunda birer birer yitip gidecekler belki de: Dev boyutlu bir revizyonizm süreci içindeyiz; ideolojik bir revizyon değil, ta­rihin revizyonu bu ve -belki yeni bin yıl ile birlikte her şeye yeniden sıfırdan başlamanın gizli umudu içinde- bu revizyonu yüzyılın sonundan önce yapabilmek için acelemiz var gibi.

Her şeyi ilk haline getirebilir miyiz? Ama hangi zamandan önceki haline getireceğiz; XX. yüzyıldan önceki haline mi, Fransız Devrimi’nden önceki haline mi? Bu dağılıp yok olma ve te­mizleme bizi nereye kadar götürebilir? Tarih yapımı değil de, neredeyse viral ve salgınlı bir biçim alan toptan bir tarih yı­kımı söz konusu olduğundan, her şey (Doğu’daki olayların gös­terdiği gibi) çok çok hızlı gelişebilir. Eskiden ileri sürmüş ol­duğumuz gibi sonuçta 2000 yılı gerçekleşmeyecek bile belki; çünkü tarihin eğrisi bu zaman ufkunu bundan böyle hiç aşamayacak kadar ters yöne katlanmış olacak; hepsi bu. Tarih, be­lirsizce sonuna yaklaşan, ama bu sonla asla buluşamayan ve sonuç olarak bu sondan ters yönde uzaklaşan asimptotik bir yö­rünge haline geliyor.

Kötülüğün Şeffaflığı
Ayrıntı Yayınları, İkinci Basım-1998, Fransızca’dan çeviren: Işık Ergüden