Sir Rumbold’dan Lord Curzoun’a
Lord’um
1- Kürt’ler hakkında, geçen 12 Ocak’taki 53/ sayılı yazı ve önceki mektuplarıma işarettir. Güvenilir bir kaynağın raporundan, araştırma ve otonom bir Kürt yönetiminin kurulması için ”Türk Kemalistlerin” Büyük Millet Meclisinin bir heyetinin oluştuğu konusunda sizi haberdar etmekten bahtiyarım. Bu yakınlarda, bir raporla bereber bir kanun projesi hazırlığını Meclis’e sundular. Kanun Meclis’te görüşülmeye ve araştırmaya açılır açılmaz birden, Salih Efendi (Erzurum Temsilcisi), Yusuf İzzettin Paşa (Bolu Temsilcisi), Rakip Bey (Amasya Temsilcisi), Hakkı Hamid Bey(Sikope Temsilcisi) ve Selahaddin Bey’den (Mersin Temsilcisi) oluşan düşman ve kızgın bir taraf meydana geldi.
2- Yusuf İzzettin Paşa, Rakip Bey, Hakkı Hamid Bey, Koçgiri Kürt’lerinin hareketinin araştırma için gönderilen heyetin temsilcileriydiler.
3-Düşman tarafın görüşü, çoğunluğun oyuyla alındı. Toplantının 10 Şubat’a ertelenmesine ve üzerinde gizlice görüşme yapılmasına karar verildi. Hazırlanan bu plana göre iş yürüdü. Ulusal Savunma Partisi’nin çok sayıda üyesi buna karşı durdu. Kanun taslağına karşı olan üye sayısı 74 tü. Bazı üyeler de ne tarafa oy vereceklerinden emin değildiler. Ulusal Savunma Parti’si lideri, bütün üyelere acil olağanüstü bir nota gönderdi ve hepsinin oylamada hazır bulunmalarını ister.
4-Salih Efendi oturumu açtı ve konuşmasında sert bir şekilde, önerilen kanunuda istendiği gibi Kürt meselesinin bu basitlikte çözülemeyeceğini ifade etti. Bu da, bazı kârlı tarafların gerçekleri perde arkasında saklamaları konusunda üyelerin çoğu için şaşırtıcı değil. Eğer istekler Kürt’ler tarafından tahrik edilmişse o zaman iyi olan Mustafa Paşa’nın onlarla (Atatürk- S.G) sessiz bir şekilde muamalede bulunmasıdır. Koçgiri isyanı sebebiyle hapsedilenlerin hepsinin serbest bırakılması gerekiyor. Ülkenin çıkarları hatırına, İnceleme Komisyonu’nun yaptığı önerilere kanunda tam bir önem verilmesi gerekiyor. Öyle görünüyor ki Cevdet Paşa, Koçgiri Kürt’lerine karşı her türlü düşmanlığı yaptı. Bizim, Yunanlı’lara karşı savaşta olduğumuz bir zamanda bu meselenin bu şekilde çözülmesi mümkün değil. Hareket, İngiltere Devlet’nin yönetimi ve tutumunun zorbalığına tepki olarak Hilafet karşısında meydana geldi. Şiddetin kullanılması meseleyi sadece daha da karışık hale getirir. Kürdistan’da isyan olduğunun bilinmemesi bilgisizliktir. Artı yeter bu kadar köyün yakılması! Hareket, Emir Faysal ve İngiliz’ler tarafından destekleniyor. Ülkenin çıkarları için bu mesele, şiddetin kullanılmasından uzak bir şekilde çözüme kavuşturulmalı.
5-Salih Efendi’nin konuşmaları anında Ulusal Savunma Partisi üyeleri, konuşmalarını ifade ediyorlardı ancak, diğer üyeler tarafından destekleniyorlardı. Bunlardan bazıları şunlardı: Lafit Bey (Malatya), Haydar Bey (Van), Abdulgaffur Bey (Kars), Emin Paşa (Sivas) ve Rasim Bey. Bunların konuşmaları bezginlik yaratmaktan öteye gitmedi ve bu, Erzurum temsilcisi Durek Bey’in hoşnutsuzluğuna neden oldu ve şunu der: ”Meclis, tam olarak çocuk okuluna benziyor”
6-Gürültünün sona erdirilmesi için bazı üyeler, Salih Efendi’nin görüşleri üzerindeki görüş ve inançları değiştirme ve Cevdet Paşa’dan daha fazla rapor ulaşana dek toplantının ertelenmesi önerisinde bulundular.
7-Öneri alındı ve oturum sona erdi.
8-Aşağıda gelen, 1922 tarihli Kürt otonomisi kanunu taslağının özetidir.
(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, medeni isteklere göre Türk ulusunun ilerlemesinden emin olmak maksadıyla, Kürt ulusu için kendi çıkarları, adap ve duygularıyla uyuşacak otonom bir yönetim kurmayı kendi görevi bilir.
(2) İkamet edenlerin çoğunluğunun Kürt olduğu bölgelerde, bu ulustan olan uygun şahsiyetler tarafından genel bir otoritenin seçilmesi mümkündür. Genel Vali’nin yardımcısıyla beraber, Büyük Millet Meclisi tarafından Türk ya da Kürt olması mümkün olan bir müfettişe karar verilmesi.
(3) Büyük Millet Meclisi’nin, idari işlerde becerikli, toplumda ismi duyulan ve genel olarak Kürt ulusu tarafından saygı gösterilen biri olması şartıyla Genel Vali’yi seçme yetkisi var.
(4) Genel Vali, 3 yıl için seçilir. Bu üç yılın sonunda, ya ölüm ya görevden alınmasıyla Kürt Ulusal Meclisi tarafından yeni bir Genel Vali belirlenir. Eğer Kürt’lerin çoğunluğu önceki Genel Vali’nin kalmasını isterse aynı kişi görevinde kalabilir.
(5) Ve yine Büyük Millet Meclisi, Genel Vali yardımcısı (Türk ya Kürt olabilir)belirler. Bununla beraber bu, doğrudan Kürt Ulusal Meclisi tarafından da seçilebilir. Genel Vali, Genel Vali Yardımcısı ve de müfettişin onay için Ankara hükmetine verilmesi gerekiyor.
(6) Ulusal Kürt Meclisi, Doğu Vilayetleri’nde genel seçimle oluşturulur. Meclis, üç yıllık bir süre için görevde olacak. Her yıl 1 Mart’ta açılacak ve toplantıları 4 ay boyunca devam edecek. Eğer Meclis, bu süre içinde işlerini tamamlayamazsa, bu süre üyelerin çoğunluğu ve Genel Vali’nin isteği üzerine uzatılır.
(7) Büyük Millet Meclisi’nin, sivil ve idari kurumların görevlileri tarafından haksızlık yapılmaması için doğu bölgelerinin idari gelir ve harcama bütçesine bakma hakı vardır. Meclis, ülkede gelişme ve ilerleme konusunda tam bir karar verme hakkına sahiptir. Bütün bu kararlar, Büyük Millet Meclisi’nin haberdar olması için Ankara hükümetine verilmeli.
(8) Genel Vali ile Kürt Ulusal Meclisi arasındaki anlaşmazlık ve farklılıkta, Büyük Millet Meclisi son kararını verir ve her iki taraf bunu uygulamalı.
(9) Sınırlara, ortak bir komisyon tarafından karar verilecek. Kürdistan Bölge Yönetimi Van, Bitlis, Diyarbakır vilayeteri, Dersim Sancağı ve kaçtane daha kaza ve nahiyeden oluşacak.
(10) Kürdistan İdaresi için, bölgelerin adap ve örf özelikleriyle uygunluk gösterecek bir adalet sistemi kurulacak. Bu sistem şimdiden resmi uzmanlardan oluşacak. Bunun yarısı Türk yarısı Kürt olacak. Türk’lerden birinin emekliliği durumunda bir Kürt bunun yerini alabilir.
(11) Bu kanunun uygulandığı günden, savaş yardımı adına ya da ne şekilde olursa olsun hiçbir vergi yüklenmeyecek. Bölge halkının üzerindeki bütün resmi vergiler, bugünden ittibaren yasaklanacak ve vergi, yılda bir defa topanacak. Büyük Millet Meclisi ve Ulusal Kürt Meclisi’nden ortak bir komisyon tarafından belirlenen gelirin bir bölümü Ankara hükümetine verilecek.
(12) Doğu vilayetlerinde, kanun ve anayasanın uygulanması için bir jandarma tugayı oluşturulacak. Kürt Ulusal Meclisi, bu kurumun idaresi kanununu koyacak. Ancak jandarma idare başkanlığı yüksek rütbeli Türk subayların elinde olması gerekiyor ta ki hizmetlerine ihtiyaç olacak vakte kadar.
(13) Türk ordusundaki Kürt ve Türk subay ve askerler, barış gerçekleşene kadar yerlerinde kalacaklar. Bundan sonra isteyen herkes kendi bölgesine ve yerine dönebilir.
(14) Barış gerçekleştikten sonra, savaş zamanında ve savaştan sonra el koyulan çiftlik hayvanları ve malzemeler, değerine göre, vergisi alınacak ve vergi, 12 aylık süre içinde verilmeli.
(15) Türk dili, Kürt Ulusal Meclisi, Genel Valilik ve hükümetin idaresinde kullanılacak tek dil olacak. Her halükarda, Kürt dili okullarda kullanılması mümkün. Genel Vali, gelecekte Kürt idaresinin resmi dili olarak tanınması konusunda bunun bir temel olmasını talep etmemeleri şartıyla Kürt dilinin kullanılmasını teşvik edebilir.
(16) Kürt Ulusal Meclisi’nin üyeleri bilim yerleri, hukuk ve tıp fakülteleri kurabilirler.
(17) Kürt Ulusal Meclisi, Genel Vali’nin onayı olmadan hiçbir vergi şeklini uygulayamaz.
(18) Ankara’daki Büyük Millet Meclisi’ne danışılmadan ve oranın onayı olmadan önce hiçbir kanun çıkarılamaz ve hiçbir karar verilemez.
Bu özetle, Kürt temsilcilerin kanun projesini niye olağan dışı bir şekilde geriye attıklarını ve bu projenin karşısında durduklarını anlıyoruz.
Saygılarımla…
Horace Rumbold
Yüksek Temsilci
12068/82 42.BELGE
E65/96/3553
SAYI /308
İSTANBUL , 29 MART 1922
Dışişleri’nin İngiliz Belgeleri: Dışişleri Bakanlığı’ndan Rapor ve Evraklar, Gizli Matbua: Bölüm 2, Sıra B, Cilt 3, Türk Dirilişi 1921-1923, Editör Robin Bidwell. S.62-64. Londra
Milli Mücadele ve Kürtler [1919-1922]
‘Kürtlerin hukuk-u millisini’ savunmayı amaçlayan Vilayet-i Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, 1918′de İstanbul’da bazı Kürt aydın ve politikacılarının desteğiyle kuruldu ve ‘şark vilayetleri’nde milli mücadele propagandaları yapılmaya başlandı. 23 Temmuz 1919′da Erzurum Kongresi’ne ve 4 Eylül 1919′da Sivas Kongresi’ne katılan Kürtler, Mustafa Kemal’in yoğun ilgisiyle karşılaşmış ve haklarını bu görüşmelerle garanti altına almışlardı. Nitekim Mustafa Kemal, daha sonra Kürtlere de duyuracağı, 29 Ekim 1919′da Amasya’da, İstanbul Hükümeti’nin Bahriye Nazırı Salih Paşa ile yaptığı görüşmede ve imzalanan protokollerde ‘Kürtlerin serbestçe gelişmesinin sağlanması’nı, ‘ırkî ve içtimaî’ haklarının tanınacağını taahhüt altına alıyordu. 23 Nisan 1920′de Ankara’da açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi bu arka planı yansıtıyordu. Mustafa Kemal, meclis çıkışı Kürt ileri gelenlerinin koluna girerek fotoğraf çektiriyor, Kürtlerin milli kıyafetleriyle meclise gelmesini istiyordu. Bitlis mebusu Yusuf Ziya Bey, meclis kürsüsünden ‘Ben Kürdoğlu Kürdüm’ diye konuşuyor ve Mustafa Kemal, ‘Bu vatan Türk ve Kürtlerin ortak vatanıdır’ diyordu. TBMM Reisi sıfatıyla El Cezire Komutanlığı’na Mustafa Kemal imzalı talimatların birinde Kürtlerin oturdukları yerlerde onlara bölgesel yönetim verileceği ve haklarının meclis korumasında olduğu yazılıyordu. Bu yoğun tekrar karşısında Kürt liderler, Fransız ve İngiliz temsilcilerinin manda tekliflerini reddetmiş ve ‘haklarının yeni hükümette temsil edileceğini’ savunmuştu. Belki de bu heyecan ile Maraş, Antep ve Urfa gibi Kürt illeri merkezî hükümetin herhangi bir yardımı olmaksızın büyük fedakarlıklar ile ‘düşman işgalinden’ kurtarılmıştı. Ancak savaş sonrası, Kürtlere özerk yönetim yerine ‘Türk olma hakkı’ uygun görüldü, verilen hiçbir söz tutulmadı.
Ekler ve Kaynaklar:
1. Show, Stanford J.and Show, Ezel K., history of Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume 2,The Rise of Modern Turkey 1808-1975, Cambridge University Press, Cambridge, Reprinted in 2002, p.223.
2.British Documents on Foreign Affairs, Part 2,Series H,Volume 4, The First Worl War 1914-1918, Diplomacy and War Aims, july-November 1918,p.403.
3.Lewis, B.,The Emergence of Modern Turkey, 2ed Edition, Oxford University Press, London, 1968, p.246.
4.Kinross, Patric, Atatürk: The Rebirt of a Nation, 4 th İmpression, London,1999, p.124.
5.Mango, Andrew, Ataturk and Kurds, Middle Eastern Studies, Vol.35, No.4, 1999, p. 2.
6.Childs,W.J., Asia Minor and The War, Journal of the Central Asia Society, Volume. 3, Parts 2-3, Published by The Central Asia Society, 1916,p. 61.
7.Lewis, B., The Emergence of the Modern Turkey, 2nd edition, Oxford University Press , London, 1968, p.242.
8.Makovsk, Alan and Sayari, Sabri, edited by, Turkey’s New World: Changing Dynamics in Turkish Foreign Policy, Published by The Washington Institute for Near East Policy, Washington DC, 2000, P.10.
9.Ghalib, Sabah, The Kurds between Sevres and Laussanne: to what extend does the Treaty of Sevres justify the Kurds’ nationalism aspiration? University of London, History Department, MA in Near and Middle East Studies, p.26.
10.Ibid.
11.Ibid.
12.Sonyel, Sabahi, Ramsdan, Turkish Diplomacy 1918-1923, SAGE studies in 20th Century History, Volume 3, SAGE Publication Ltd, London, 1975, p.14.
13.FO 371/5067 Civil Commissioner to İndia Office, Baghdat, 22 February 1920
14. Sonyel, op.cit, p.15.
15.Knudsen, Erik Lance, Great Britain, Constantinople, and the Turkish Peace Treaty 1919-1923, Garland Publishing Inc, New York and London, 1987, p.112.
16.Gunter, Michael, The Kurds and the Future of Turkey, London, 1997, p.5.
17.Helmreich, Paul C., From Paris to Sevres: The Partition pf the Ottoman Empire at the Peace Conferance of 1919-1920, Ohio State University Press, Columbus, 1974, p.204.
18.Noel, Major Edward M., Dairt of Major E. M. Noel, or Special Duty in Kurdistan, From June 14 th to September 21, 1919, Printed and Engraved by Superintendent, Government Press, Basrah, 1920, p.1.
19.Kurdistan: Policy and Future 1918-1920, File 36 /1919, parts 1 & 2, Noel, Major E. W. C., Aleppo, 24th June 1919, L/PS/10/781, p.367.
20.Knudsen, op cit, p. 98.
21.Helmreich, op.cit, p. 98.
22.Mango, A., op. cit,p. 10.
23.Ibid, p. 7.
24.Ibid, p. 8.
25.Ibid.
26.Ibid, p. 9.
27. Kili, Suna, Kemalism, Mentes Matbaası, İstanbul, 1969, p. 16.
28. Zurcher, Erik, Turkey: A Modern History, I. B. Tauris & Co Ltd, Revised Edition, London, 1997, p. 144.
29. Great Britain Foreign Office, {112773/3050/44A}, Letter from Mr Hohler to Sir Tilley, Constantinople, 21st luly 1919, British Foreign Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, p.696.
30. Mango, op.cit, p. 12.
31. Mango, Andrew, Ataturk, John Murray, London, 2001, p. 622.
32. Mango, Ibid, Note. 26. p. 622.
33. Olsen, Robert, Kurds and Turks: Two Documents Concerning Kurdish Autonomy in 1922 and 1923, Journal of South Asia and Middle Eastern Studies, Vol. XV, No.2, Winter 1991. p. 20.
34.Ibid, p. 22.
35. Ibid, p.24.
36. Knudsen, po. Cit, p. 133.
37. Ibid, p. 121.
38. Hesretyan, M, Turkiye’de Ulusal Mesele, Kamışlo, 1991, s. 21.
39. Şaweys, İsmail Hakkı, Koçgiri Savaşı, Roji Nwe –Süleymiye (Yeni Gün-Süleymaniye) Dergisi, Sayı 3, Yıl 2, Birinci Bölüm, Haziran 1961, s. 96.
40.Aynı Kaynak
41. Aynı Kaynak, İkinci Bölüm, Sayı 4, Yıl 2, Temmuz 1961, s. 5.
42. Aynı Kaynak, Üçüncü Bölüm, Sayı 5, Yıl 2, Ağustos 1961, s. 26.
43. Aynı Kaynak, s. 28.
44. Mango, Andrew, Atatürk, John Murray Publisher Ltd, London, 2000, p.330.
45.Ibid.
46.Treaty of peace with Turkey. Singed at Sevres, August 10, 1920, Treaty Series, No. 11 (1920), Published by H.M.S.O., London, 1920, p.6.
47. Anderson, M. S., The Great Powers and The Neat East 1774-1923, Edward Arnold Publishers Ltd, London, 1970, p. 175.
48. Oke, Mim Kemal, The Armenian Question 1914-1923, University Printing House, Oxford, 1988, p.200.
49.Taki, Ahmed, Kürt Halkının Mücadelesi, Salman el-A’zamn Matbaası, Bağdat, 1970, s. 82-83.
50.Report on Iraq Administration: April 1922-March 1923, Published by H.M.S.O., London, 1924, p. 40.
51. İnclosure in Doc 35, Soeach by Mustapha Kemal in the Grand National Assembley, Angora, March 1st, 1922, British Documents on Foreign Affairs, Part. II, Series B, Turkey, Iran, and the Middle East, 1918-1939, Vol.3, The Turkish Revival 1921-1923, University Publication of America, London, 1985, p.45.
52. Sonyel, Salahi Ramsdan, op. cit, p. 187-8.
53. Ghalib, Sabah, op. cit, p. 74.
54.Evans, Stephen F., The Slow Rapprochment: Britain and Turkey in the Age of Kemal Atatürk 1919-38, Eothen, London, 1982, p. 89.
55.Ibid, p. 75.
56. Atatürk, M. Kemal, The Great Speech, www.mfa.gov.tr/grupe/ed/eda/edaa/default/htm., p. 1.