Karınca, kendi çıkarında açıkgöz bir yaratıktır, ama meyveliklerle çiçek bahçeleri için büyük bir yıkımdır. Kendi çıkarlarına çok düşkün kimseler de toplum için böyle zararlıdır. Sevgini kendi benliğinle toplum arasında dengeli bir biçimde paylaştır, kendi çıkarımı gözeteyim derken başkalarına, özellikle kralınla ülkene, kötülük etme. İnsanın bütün eyleminin ekseni kendi benliği olursa, içler acısı bir durumdur bu. Tıpkı yeryuvarlağının durumu gibi. Gökkürede bulunan her şey başka bir odak çevresinde ortak dönerken, yalnız yeryuvarlağı sıkı sıkı kendi ekseninde durur. Hükümdarların her şeyi kendilerine göre ölçmeleri bir bakıma hoşgörülebilir, çünkü onlar yalnız kendileri değildirler, iyi ya da kötü durumda olmaları toplumun durumuna bağlıdır.
Ama kralın bir uyruğunun ya da bir cumhuriyet yurttaşının yalnız kendini düşünmesi çok yanlış bir şeydir. Böyleleri ellerinden geçen her işi, ne yapar yapar kendi çıkarlarına yontarlar; bunun da çoğunlukla devletin ya da bağlı bulundukları efendinin çıkarıyla çelişmesi kaçınılmaz bir şeydir. Onun için, krallarla devletler, adamlarını, küçük işler dışında, bu nitelikten uzak kimseler arasından seçmelidirler, işleri daha da kötüye götürecek bir şey, dengenin bozulmasıdır. Uşağın kendi çıkarını bir işini bozması aşırılığın ta kendisidir. Ama birtakım kötü memurların, hazine sorumlularının, elçilerin, komutanların, aynı türden olan bütün çıkarcı, rüşvetçi devlet görevlilerinin durumu budur. Bunlar efendilerinin büyük, önemli işlerini altüst etme pahasına, terazide hep kendi kefelerini ağır tutarlar. Çoğunlukla, bu yoldan sağladıkları çıkar kendi ölçülerine göredir, ama bunun karşılığında verdikleri zarar, efendilerinin büyüklüğü oranındadır. Bu aşırı benciller, bir yumurta pişirmek için bile koca bir evi ateşe verecek yaradılıştadırlar. Oysa bu türlüleri çoğunlukla efendilerinin güvendiği insanlardır. Çünkü bütün çabaları onların gönlünü hoş etmek, bu arada bir yandan da kendi çıkarlarına bakmaktır. Bu iki işi de efendilerinin sırtından yürütürler. Bu nedenle, kendi çıkarına düşkünlük, her yönüyle aşağılık bir şeydir. Ev yıkılmadan az önce çekip giden sıçanların bilgeliği gibi tıpkı, yeri kazıp kendine bir kovuk açan porsuğu yuvasından zorla kaçıran tilkinin bilgeliği gibi. Avını yutacağı zaman gözyaşları döken timsahın bilgeliği gibi. Ama özellikle, Cicero’nun Pompeius’u tanımlayan “sui amantaes, sine rivali” sözündeki türden kimselerin çok daha mutsuz olduklarını unutmamak gerekir. Bunlar bütün zamanlarını kendilerine ayırdıklarından, önünde sonunda, bencil bilgelikleriyle kıskıvrak bağladıklarını sandıkları talihin bir cilvesine kurban gidiverirler.
Francis Bacon (22 Ocak 1561 – 9 Nisan 1626), (okunuş: frensıs beykın) İngiliz devlet adamı ve filozof.
22 Ocak 1561’de doğan Francis Bacon, Kraliçe 1. Elizabeth’in adalet bakanı Nicholas Bacon’ın oğludur. Her ne kadar Francis Bacon’ın ünü babasınınkini gölgede bıraksa da, babası, Nicholas Bacon da sıradan birisi olmaktan çok öte, döneminin ünlü isimlerindendi. Francis Bacon, oniki yaşında girdiği Trinity College, Cambridge’de skolastik felsefeyle tanıştı ve skolastik felsefeye karşıt görüşlerinin tohumları burada atıldı. 1576’da Hukuk okumaya başladıktan sonra, Fransa’daki İngiliz elçisinin yanında çalışması için bir teklif aldı. Teklifi kabul ederek, öğrenimine ara verdi ve Fransa’ya gitti. Bacon’ın felsefeye olan aşkının iyice filizlenmeye başladığı bu yıllarda, ansızın, 1579’da babasının vefat haberini aldı. Cepleri boş bir şekilde İngiltere’ye döndüğünde yapabileceği tek şey hukuk öğrenimine devam etmek oldu. Öğrenimini tamamladıktan sonra avukatlık yapmaya başladı. Çocukluğundan beri alıştığı lüks yaşama özlem çekiyordu, bu yüzden avukatlık yaparken bir taraftan da siyasi bir kariyer için çalıştı. Nitekim 1584’te Parlementoya seçildi.
Essex kontuyla yakın bir arkadaşlığı vardı. Fakat arkadaşlıkları, Essex kontunun Kraliçe 1. Elizabeth’i devirmek üzere kurduğu planlar nedeniyle bozuldu. Kraliçeye olan bağlılığının büyük olduğunu belirten Bacon, uzun süre arkadaşını fikirlerinden döndürmeye çalıştı. Kraliçeye yapılan başarısız bir suikast girişiminden sonra Essex kontu tutuklandı. Bacon’ın da çabalarıyla salıverilen kont, daha sonra Kraliçeyi devirmek için yeni bir girişimde bulundu. Bu sefer tutuklandığında, suçlu bulundu ve idam edildi. Bu sırada Bacon’ın yıldızı parlamaktaydı, her ne kadar Essex kontuyla olan bu ilişkileri sonucu onu hayatı boyu tehdit edecek düşmanlar edinmiş olsa da Kraliçeye olan bağlılığı hiç kuşkusuz ona kariyer açısından büyük fırsatlar vermişti.
1603’de Kraliçenin veliahtı olarak James I tahta geçince hızlı bir şekilde önemli mevkilere geldi. Önce “Sir” unvanı aldı, sonra 1606’da başsavcı, 1618’de ise İngiltere başyargıcı oldu. Kariyerinin zirvesindeyken, çöküşü kapıyı çaldı. 1621’de rüşvet suçuyla tutuklanıp yargılandı. Suçlu bulundu ve hapis cezasına çarptırıldı. Hapishanede fazla kalmadı ve salıverildi, fakat ne Parlementoda ne de herhangi bir politik konumda bulunması bundan sonra imkânsızdı. Siyasetten kopan Bacon hayatının geri kalan yıllarını felsefi düşüncelerine adadı. 1626’da zatürree olduğu varsayılan bir hastalık yüzünden vefat etti.
Düşünceleri
Bacon’ın felsefesinin merkezinden bilim vardır. Bilimin insanları aydınlatma ve geliştirme işlevini öne çıkarmıştır. O’na göre bilim, doğanın özüne yönelmelidir. Doğayı deneyle kavramaya çalışmıştır. Pragmatizm ile sonuçlanacak olan deney temeline dayanan İngiliz felsefesinin ilk tohumlarını atmıştır. Bacon’a göre bilimin başlıca yöntemi tümevarım yöntemidir.
Bacon yapıtlarıyla bilimin ve felsefenin, gelişimini göstermiş, doğa ve akıl arasında bir bağ kurulabileceği fikrini yerleştirmiştir.
Eserleri
Bacon’ı felsefe ve siyaset alanları dışında edebiyat alanında da büyük bir üne ve öneme kavuşturan eseri hiç kuşkusuz ünlü “Denemeler”idir (Essays). 1597’de ilk kez basılan bu eseri, daha sonra genişletilmiş bir şekilde 1612 ve 1625’de tekrar basıldı. Yalın ve berrak anlatımının yanında zekice oluşturulmuş kompleks formlarıda içeren bu eseri Bacon’ı İngiliz edebiyat tarihinin ünlü simalarından biri yapmıştır. Denemeler, birçok farklı konuda Bacon’ın fikirlerinde gezinmemizi sağlayan, onu ve düşünce biçimini anlamamıza olanak verdiği gibi günlük yaşantımız açısından da değerli nasihatlara ve düşüncelere sahip olan önemli bir eserdir.
Denemeler üzerinde birkaç noktada durmamız gerekirse, bunlardan en önemlisi, Denemeler’deki ahlâk felsefesidir. Hıristiyan ahlâk yapısının uzağında daha makyavelist bir ahlâk görüşü hakimdir. Yine de pür bir makyavelist tavırdan öte, geleneksel Hristiyan ahlâkı ile makyavelist tutumun ortasında, daha uzlaşmacı ve vasat bir ahlâk yapısı göze çarpmaktadır.
Denemeler’den fazlasıyla anladığımız üzere Bacon’ın ideal yönetim sistemi otokrasidir. Fakat onun otokrasi anlayışı ortaçağdakinden biraz daha farklı, belki de filozof-krala daha yakın bir anlayıştır.
Bacon, Denemeler’de, gençlikten dostluğa, dostluktan siyasete, siyasetten psikolojiye kadar çok geniş bir yelpaze içerisinde birçok farklı görüş sunmuştur.
Bilimin İlerlemesi
Hayatı boyunca üzerinde duracağı felsefi fikirlerinin temelini attığı bu eser, Bacon’ın ilk felsefi çalışmasıdır. Eserin ismi belki de eserin mühtevasını en güzel özetleyen kalıp “Bilimin İlerlemesi” (The Advancement of Learning), zira eser çok geniş bir alanı kaplıyor birçok farklı bilim dalı için yeni yaklaşımlar geliştirilmesini ısrarla savunuyor, tıbba, fizyolojiye değiniyor, psikolojik yorumlarda bulunuyor. Bilimin her yönde, her açıdan gelişmesi gerektiğini savunuyor. Bilim, bilimin ve bilimsel araştırmanın önemi üzerine yazılan onca sayfadan ve bilime yapılan onca övgüden sonra, bilimin bir kılavuz olmaksızın kaybolacağı ve eksik kalacağı sonucuna varıyor. Bilimin kılavuzu: Felsefe. Felsefenin bilime yapacağı kılavuzluğu anlatırken, yeni bilimsel yöntemi de tümevarım yöntemi olarak açıklıyor.
Eser incelendiğinde belki de göze çarpan en önemli unsur Bacon’ın insanlığa, insana olan güveni. Bacon insanı kesinlikle doğadan üstün tutuyor. Bilimle yapılacak keşiflerin insanı doğadan üstün kılacağından emin. Yaşadığa çağa göre çok devrimsel ve hatta hayalperest nitelikte bir söylemdir bu.
Novum Organum
“İnsan, doğanın yöneticisi ve yorumcusu olarak, doğa düzeni üzerindeki gözlemlerinin izin verdiği kadar eylemde bulunabilir ve nedenleri anlayabilir. Daha ötesini ne bilir, ne de bilebilir.” Hiç kuşkusuz, Novum Organum’un bu cümleleri Bacon’un görüşlerini, deneyselciliğini, gözlemciliğini ve insan ile doğaya bakış açısını güzel bir şekilde özetlemektedir. Eserin adından da fark edilebileceği gibi, karşımızda yeni bir Organon vardır, Aristo’ya ve eski yöntemlere karşı, yeni bir yöntem, yeni bir bilim ve mantık sistemi.
Bilimin kılavuzu felsefenin gerektiği konuma gelebilmesi, ve insanın bilim ışığı altında yükselebilmesi için, Bacon’a göre zihnin “putları” yıkılmalıydı. “Put” ile Bacon’ın kastı, gerçeklerin yerine konulmuş, yanlış ve hatalı, akıl-dışı yöntemler ve düşüncelerdir. Bu yanlış yöntem ve düşünceler, sadece yeni yanlışlıkların doğmasına yol açar, böylece bilimin gerçek yolunun ve gerçeklerin üstünü örter. Eserde dört çeşit put ile karşılaşırız: Kabile (Oymak) putları, Mağara putları, Çarşı putları, ve Sahne (Tiyatro) putları.
Kabile (Oymak) putları, tüm putların en önemlisi ve en zararlısıdır. Gelenekten veya doğal yapımızdan gelen görüşleri araştırma yapmaksızın kabul etmeyi içerir. Oysa, Bacon’a göre düşüncelerimiz nesnelerden çok kendimizi, bakış açımızı yansıtır. İnsan olmasını istediği şeye kolaylıkla inandığı için birçok geri dönüşü olmayan yanlış kanılara sapar.
Mağara putları olarak adlandırılan ikinci grup putlar ise, yaratılışıntan ve doğadaki gelişim süreci yüzünden biçimlenen ve daraltılan (limitlenen) bakış açısını ve zihni tanımlar. Oysa gerçek ne dar bir alana sıkıştırılmıştır, ne de tarafgirdir. Mağara putları kişinin gelişmesini, daha geniş bir pencereden bakmasını engelleyen yanlışlıklar, dar bakış açılarıdır.
Çarşı putları ise “insanların birbiriyle ilişkilerinden ve alışverişlerinden meydana gelir”. Anlaşılacağı üzere dil ve insan ilişkileri ile ilgilidir. Dilin, kelimelerin ve insan ilişkilerinin zihni daralttığı noktaları ve doğurduğu yanlışları simgeler.
Son olarak Sahne putları, filozofların eski çağlarda ürettiği temelsiz, dramatik dogmalardır.
Bacon’a göre insan zihnini körelten bu putlar yıkılmadıkça felsefe ve bilim karanlıktan kurtulamazdı. İnsanlığa tanıttığı yeni yöntem ise tümevarım idi. Eserde tümevarım yönteminin bilgilerin biçimlenmesinde nasıl bir teknik üzerine oturtulacağına yer vermiştir.
Yeni Atlantis
Yeni Atlantis (The New Atlantis) Bacon’ının düşüncelerindeki (ve düşüncelerinin sonucu olduğunu varsaydığı) ideal toplum düzenini yansıttığı eseridir. Felsefi, ütopyacı roman geleneğinin en güzel örneklerinden biri olduğu gibi, eser Bacon’ının özellikle Novum Organum’da belirttiği yöntemlerin sonuçlarının kurgulanışı olarak da ele alınabilir.
Magna Instauratio
Bacon’ının kafasında tasarladığı şaheseridir, “Magna Instauratio”, yani “Büyük Yeni Düzen”. Teoriden çok pratik bir yaklaşımla ele alacağı konulara titizlikle karar vermişti. Sadece birkaç bölümünü bitirebilmiştir bu eserin, ve eseri bitiremeden vefat etmiştir.