Mühendislik öğrenimi bitirdikten sonra edebiyata yönelen Dostoyevski, insanın iç dünyasının en gizli kalmış yönlerini erişilmesi güç bir saydamlıkla yansıtan yapıtlarıyla, 20. yüzyıl roman anlayışı üstünde derin ve evrensel bir etki bırakmıştır. 19. yüzyıl Rusya’sının siyasal, toplumsal ve ruhsal açıdan çalkantılı ortamında insan ruhunun evrensel derinliklerini keşfeden Dostoyevski’nin, günümüzde en çok okunan 19. yüzyıl yazarları arasında yer almasının bir nedeni de, iki Dünya Savaşı arasındaki kuşağı tedirgin eden siyasal sorunları etkileyici bir biçimde dile getirmiş olmasıdır. Nietzsche, Malraux ve Sartre gibi yazarlar, Dostoyevski’nin gerek kendileri, gerek kuşakları üstündeki etkisini açıkça belirtmişlerdir. Dostoyevski, Batılı ülkelerin edebiyat ve düşün yaşamında önemli bir rol oynamış, özellikle Yeraltından Notlar adlı romanıyla varoluşçuluğun temel kaynaklarından biri sayılmıştır.
Rus roman yazarının çocukluğu sarhoş bir baba ve hasta bir anne arasında geçiren Dostoyevski, annesinin ölümünden sonra Petersburg’taki Mühendis Okulu’na girdi. Babasının ölümünü burada haber aldı. Okulu başarıyla bitirdikten sonra İstihkâm Müdürlüğü’ne girdi. Bir yıl sonra istifa ederek buradan ayrıldı. Ordudan ayrıldıktan sonra edebiyata yönelen Dostoyevski’nin ilk kitabı İnsancıklar, 1846 yılında yayımlandı. Bu eserinin ardından yazdığı kitaplarla beklediği başarıya ulaşamayan Dostoyevski’nin umudu kırıldı ve politikayla ilgilenmeye başladı.
1849 yılında devlet aleyhindeki bir komploya karıştığı iddiası ile tutuklandı. Sekiz ay hapisanede kalan Dostoyevski, kurşuna dizilmek üzereyken diğer sekiz tutuklu arkadaşı ile affedildi. Cezası dört yıl kürek, altı yıl da adî hapse dönüştürüldü. Cezasını çekmesi için Sibirya’da bulunan Omsk Cezaevi’ne gönderildi. Burada geçirdiği dört yılın ardından er rütbesi ile hizmete verildi. Subaylığa kadar yükseldi. 1857 yılında Maria Dmitrievna Isayeva ile evlendi. Beş yıl boyunca görev yapan Dostoyevski, 1859 yılında özgür bırakıldı ve Petersburg’a yerleşti.
Petersburg’a döndükten sonra Ezilenler (1861) ve Ölüler Evinden Anılar (1862) adlı eserleri yazdı. Kardeşiyle birlikte iki dergi çıkardı. 1862’de arzuladığı Avrupa seyahatini gerçekleştirdi. Sara nöbetleri ve kumar bağımlılığı yüzünden maddi açıdan darlığa düştü. Bu dönemde Yeraltından Notlar (1864), Suç ve Ceza (1866), Kumarbaz (1866), Budala (1868), Ebedi Koca (1870) ve Ecinniler (1872) gibi eserleri yazdı. Eşinin ölümünden sonra sekreteriyle evlendi. Yeniden borçlandı ve kumaranelerde gezmeye başladı. Kızının ölümünün ardından büyük bir sarsıntı geçirdi. Delikanlı (1875), Bir Yazarın Günlüğü (1876) ve Karamazov Kardeşler (1879) adlı eserlerinde yazarlık hayatı boyunca konu edindiği temaları yeniden ele aldı. Karamazov Kardeşler adlı yapıtını üç yılda bitiren Dostoyevski, bir ciğer kanamasıyla yatağa düştü ve 28 Ocak 1881 tarihinde öldü. Dostoyevski için 31 Ocak 1881 tarihinde yapılan cenaze töreninde yaklaşık otuz bin kişi tabutunun arkasından yürüdü. Dünya edebiyatını en çok etkileyen ve en çok okunan yazarlardan biri olan Dostoyevski’nin eserleri birçok 20. yüzyıl düşünürünün fikirlerini derinden etkiledi.
Dostoyevski (Fyodor Mihailoviç). Bir doktorun oğlu olan Dostoyevski 1821’de Moskova’da doğdu. Çocukluğunu Moskova’daki Marya Hastenesi’nin bir lojmanında, zorba ve çoğu zaman sarhoş olan bir baba ile hasta bir anne arasında geçirdi. Çok geçmeden annesi ölünce, katı disiplinli Petersburg Mühendis Okulu’na gönderildi. Sinirli, aşırı duyarlı bir yaradılışı olan Dostoyevski, Petersburg’da kitap okuyarak, bir köşeye çekilip düşlere dalarak ya da kardeşi Mihail ile söyleşerek günlük gerçeklerden kaçmaya çalışırdı. Babasının 1829’da aniden öldüğünü burada öğrendi. Kuşkulu bir ölümdü bu; onu yanında çalıştırdığı köylülerin öldürdüğü söylenir. Babasının ölümünü istediği düşüncesi, yakasını hiç bırakmadı ve Dostoyevski’yi bunalıma düşürdü. Bazılarına göre ilk sara nöbetine de bu suçluluk duygusu neden oldu. Freud ve birçok psikanalizci, babaya duyulan bu nefrete ve bunu izleyen suçluluk kompleksine dayanarak, Dostoyevski’nin hastalığının sinirsel kökenli olduğunu çıkardılar ve dehasıyla hastalığı arasında bir bağlantı kurdular. Oysa bu yorum yazarın nöbetler sırasında gösterdiği o zihin açıklığını, o ‘dokuz canlılığı’ göz ardı etmek demektir. Sara, Dostoyevski için, gerçekte, ‘istenç dışı, ama ayrıcalıklı bir deneyim’, büyülten bir ayna olmuştur.
Dostoyevski zayıf sinirli, duygusal, bir anda coşkudan çökkünlüğe geçen bir kimseydi. Gogol etkileri taşıyan ilk romanı İnsancıklar, Belinski’nin övgülerini kazanıp yazarına ün sağladığında coşkuya kapılan Dostoyevski, daha sonraki yapıtları Öteki (1846) ve Ev Sahibesi (1847) aynı eleştirmenin alaylarına hedef olunca ruhsal çöküntüye düştü, derdinden hasta oldu. Kendisini dengesizliğe kadar sürükleyen gerilimlerden kurtulmayı bilen ve dış dünyadan kopan benliğinin parçalanışını kendisi çözümleyen yazarın yapıtındaki en zengin ruhbilimsel temalardan biri de bu çift kişiliklilik, ikizler-benzerler temasıdır.
Dostoyevski 1848’de Beyaz Geceler ile Bir Yufka Yürekli’yi yayımladı. Bu yapıtlarının da beğenilmemesi gururunu incitti. Petraşevski’nin çevresinde toplanan genç süikastçılara katıldı, onlarla birlikte tutuklandı ve ölüm cezasına çarptırıldı (Aralık 1849). Canlarının bağışlandığı cezanın infazına birkaç dakika kala bildirildi. Dostoyevski’nin cezası hafifletilerek Sibirya’da dört yıl kürek cezasına çevrildi. Tüm maddi ve manevi yoksunluklara ve sara nöbetlerine karşın bu korkunç yıllar, Dostoyevski’nin İncil’i ve mahkumlardaki gönül zenginliğini, yani “sert kabuğun içindeki altını” keşfetmesini sağladı. Dört yıllık kürek cezasından sonra Semipalatinsk’te zorunlu ikamete mahkum edilen Dostoyevski, yoksul ve veremli genç dul Marya Dmitriyevna İsayeva’ya acıyarak evlendi.1859’da Petersburg’a dönmesine izin verildi, Ezilmiş ve Aşağılanmışlar (1861) ve Ölüler Evinden Anılar (1862) ile kendini yeniden kabul ettirdi. Kardeşi ve N.N. Strahov ile birlikte önce Vremja (Zaman), sonra da Epoha (Dönem) adlı dergileri kurdu ve yönetti.Bu dergilerde Batı karşıtı Slavcı düşüncelerini savunduğu tartışma yazılarını yayımladı.
Büyük ‘‘metafizik’’ romanlarının ilki ve tüm yapıtlarının anahtarı olan Yeraltından Notlar 1864’te yayımlandı. Suç ve Ceza (1866), Kumarbaz (1867), Budala (1868), Ebedi Koca (1870), Cinler (1872) gibi başyapıtlar birbirini izledi. Alacaklıları tarafından sıkıştırılan yazar, daha tamamlamadan yapıtlarını yayımcılara satıyordu. Daha hızlı çalışabilmek için sekreter olarak tuttuğu 20 yaşındaki Anna Grigoriyevna Snitkina ile ilk karısının ölümünden üç yıl sonra, 1867’de evlendi. Para peşinden koşması bitmek bilmedi. Kumar tutkusuyla Dostoyevski, borç aldı, ödedi; sonunda karısıyla ülkesinden ayrılarak Avrupa’nın kumarhanelerini dolaşmaya başladı. Bir kızı oldu, ama öldü. Bu ölüm, Dostoyevski’yil deliliğin eşiğine kadar sürükledi. 1875’te Delikanlı, 1876’da Bir Yazarın Günlüğü ve 1879-80’de Karamazov Kardeşler yayımlandı. Bu son romanının, bir bölümünü oluşturacağı Bir Büyük Günahkârın Yaşamı adlı büyük çaplı tasarısını gerçekleştiremeden 1881’de Petersburg’da öldü. Dostoyevski gelmiş geçmiş en büyük romancılardan birisi, belki de birincisidir.
Eserleri
Romanlar
(1846) Bednye lyudi (Бедные люди); Türkçe yayım adı: İnsancıklar
(1849) Netochka Nezvanova (Неточка Незванова); Türkçe yayım adı: Netochka Nezvanova
(1861) Unizhennye i oskorblennye (Униженные и оскорбленные); Türkçe yayım adı: Ezilmiş ve Aşağılanmışlar
(1862) Zapiski iz mertvogo doma (Записки из мертвого дома); Türkçe yayım adı: Ölüler Evinden Anılar
(1864) Zapiski iz podpolya (Записки из подполья); Türkçe yayım adı: Yeraltından Notlar
(1866) Prestuplenie i nakazanie (Преступление и наказание); Türkçe yayım adı: Suç ve Ceza
(1867) Igrok (Игрок); Türkçe yayım adı: Kumarbaz
(1869) Idiot (Идиот); Türkçe yayım adı: Budala
(1872) Besy (Бесы); Türkçe yayım adı: Ecinniler
(1875) Podrostok (Подросток); Türkçe yayım adı: Delikanlı
(1881) Brat’ya Karamazovy (Братья Карамазовы); Türkçe yayım adı: Karamazov Kardeşler
Kısa Öyküler [değiştir]
(1846) Dvojnik (Двойник. Петербургская поэма); Türkçe yayım adı: “Öteki”
(1847) Roman v devyati pis’mah (Роман в девяти письмах); Türkçe yayım adı:
(1847) “Gospodin Prokharchin” (Господин Прохарчин); Türkçe yayım adı: “Mr. Prokharchin”
(1847) “Hozyajka” (Хозяйка); Türkçe yayım adı: “Ev Sahibesi”
(1848) “Polzunkov” (Ползунков); Türkçe yayım adı: “Polzunkov”
(1848) “Slaboe serdze” (Слабое сердце); Türkçe yayım adı: “Bir Yufka Yürekli”
(1848) “Chuzhaya zhena i muzh pod krovat’yu” (Чужая жена и муж под кроватью); Türkçe yayım adı: “The Jealous Husband”
(1848) “Chestnyj vor” (Честный вор); Türkçe yayım adı: “An Honest Thief”
(1848) “Elka i svad’ba” (Елка и свадьба); Türkçe yayım adı: “A Christmas Tree and a Wedding”
(1848) Belye nochi (Белые ночи); Türkçe yayım adı: Beyaz Geceler
(1857) “Malen’kij geroj” (Маленький герой); Türkçe yayım adı: “Küçük Kahraman”
(1859) “Dyadyushkin son” (Дядюшкин сон); Türkçe yayım adı: “Amcanın Rüyası”
(1859) Selo Stepanchikovo i ego obitateli (Село Степанчиково и его обитатели); Türkçe yayım adı: Stepanchikovo Köyü
(1862) “Skvernyj anekdot” (Скверный анекдот); Türkçe yayım adı: “Tatsız Bir Olay”
(1865) “Krokodil” (Крокодил); Türkçe yayım adı: “Timsah”
(1870) “Vechnyj muzh” (Вечный муж); Türkçe yayım adı: “Ebedi Koca”
(1873) “Bobok” (Бобок); Türkçe yayım adı: “Bobok”
(1876) “Krotkaja” (Кроткая); Türkçe yayım adı: “Uysal Bir Ruh”
(1876) “Muzhik Marej” (Мужик Марей); Türkçe yayım adı:
(1876) “Mal’chik u Hrista na elke” (Мальчик у Христа на елке); Türkçe yayım adı:
(1877) “Son smeshnogo cheloveka” (Сон смешного человека); Türkçe yayım adı: “Bir Adamın Düşü”
Kurgusal olmayan eserler
Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları (1863)
Bir Yazarın Günlüğü (Дневник писателя) (1873–1881)